در آستانه هفتادمین سالگرد تصویب کنوانسیون‌های ژنو قرار داریم. کنوانسیون‌های ژنو حاصل مجموعه‌ای از گردهمایی‌های دیپلماتیک بودند که منجر به عقد توافقاتی شد که هسته اصلی حقوق بین‌المللی بشردوستانه را تشکیل می‌دهد. حقوق بین‌المللی بشردوستانه به تنظیم نحوه هدایت مخاصمات مسلحانه و محدودکردن عواقب آنها می‌پردازد. این قوانین از غیرنظامیانی که در مخاصمات شرکت ندارند و آنانی که دیگر درگیر مخاصمه نیستند، حمایت می‌کند. کنوانسیون‌های ژنو درواقع نشست‌های دیپلماتیک بین‌المللی بود که حاصل آن تعدادی توافقنامه، به‌خصوص در مورد حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه بود که عبارت است از یک مجموعه قوانین بین‌المللی برای رفتار انسانی با پرسنل نظامی زخمی یا اسیر، کارکنان درمانی و غیرنظامیان در طول جنگ یا مخاصمه مسلحانه. این توافقنامه‌ها سال 1864 پایه‌گذاری شد، ولی پس از جنگ جهانی دوم سال1949 یک بازنگری جامع در آنها به عمل آمد.
کنوانسیون‌های ژنو مصوب 1949
کنوانسیون 1929 مانع اعمال دهشتناکی نشد که در طول جنگ جهانی دوم در داخل و خارج از میدان کارزار، درون اردوگاه‌های اسرای جنگی و اردوگاه‌های کار اجباری غیرنظامیان صورت می‌گرفت. در نتیجه، کنوانسیون‌های ژنو در سال 1949 باز هم گسترش یافتند، تا از غیرنظامیانی که در جنگ شرکت ندارند، حمایت شود. در جریان کنفرانس ژنو در سال 1949، شروط جدیدی به کنوانسیون ژنو اضافه شد، تا از موارد زیر حمایت به عمل آید:
پرسنل، تاسیسات و تجهیزات درمانی
غیرنظامیان زخمی یا بیمار که نیروهای نظامی را همراهی میکنند.
کارکنان مذهبی
غیرنظامیانی که برای مبارزه با نیروهای اشغالگر اسلحه به دست می‌گیرند.
در ماده 9 کنوانسیون‌های اول و دوم و سوم ژنو آمده که کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ می‌تواند با رضایت طرفین مخاصمه به فعالیت‌های بشردوستانه خود در حمایت از بیماران و مجروحان نیروهای مسلح زمینی و دریایی و اسرای جنگی ادامه دهد. ماده12 کنوانسیون‌های اول و دوم نیز تصریح دارد که زخمیان و بیماران نباید کشته و شکنجه شوند یا در آزمایشات زیست‌شناختی از آنها استفاده شود.
کنوانسیون‌های ژنو مصوب 1949 قواعدی را برای حمایت از مجروحان و بیماران بر روی زمین و مجروحان و بیماران و کشتی‌شکستگان نیروهای مسلح و غیرنظامیان در دریا در خود دارند. بخش‌هایی از این قواعد در زیر آمده است:
کشتی‌های بیمارستانی نباید برای مقاصد نظامی به کار روند یا اشغال‌شده و هدف حمله قرار گیرند.
کارکنان پزشکی-مذهبی اسیرشده باید فورا بازگردانده شوند.
تمامی طرف‌های درگیر باید سعی کنند کشتی‌شکستگان را نجات دهند، حتی آنهایی که جزو نیروهای دشمن هستند.
در کنوانسیون سوم ژنو سال 1949 از اسرای جنگی مرد یا زن نیز حمایت‌های بیشتری به عمل آمده است، مانند:
نباید آنان را شکنجه یا با آنها بدرفتاری کرد.
آنان در زمان دستگیری فقط ملزم هستند نام، درجه نظامی، تاریخ تولد و شماره پرسنلی خود را افشا کنند.
آنان باید اقامتگاه مناسب و میزان کافی از غذا را داشته باشند.
نباید به هیچ دلیلی علیه آنان تبعیضی روا داشت.
آنان حق دارند با خانواده خود مکاتبه کرده و از آنها بسته دریافت کنند.
صلیب سرخ حق دارد تا از آنها بازدید کرده و شرایط زندگی‌شان را بررسی کند.
موادی نیز برای حمایت از غیرنظامیان زخمی، بیمار و باردار در کنوانسیون چهارم وضع شدند، همچنین برای حمایت از مادران و فرزندان آنها. همچنین مقرر شد که غیرنظامیان را نباید به شکل جمعی از کشور اخراج کرد یا وادار به بیگاری برای نیروهای اشغالگر کرد. تمام غیرنظامیان باید از مراقبت‌های درمانی کافی برخوردار بوده و تا جایی که امکان داشته باشد، بتوانند به زندگی روزمره خود بپردازند.
تشکیل صلیب سرخ
در اکتبر 1863 نمایندگانی از 16 کشور همراه با پرسنل نظامی واحدهای درمانی به ژنو رفتند تا شروط یک توافقنامه بشردوستانه برای زمان جنگ را به بحث گذارند. این نشست و معاهده‌ای که از دل آن درآمد و به امضای 12 نماینده از کشورهای مختلف رسید، درواقع نخستین کنوانسیون ژنو بود، همچنین در این سال تصمیم به تشکیل سازمانی گرفته شد که امروز به نام کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ می‌شناسیم. با وجود نقش مهمی که دونان در تاسیس سازمانی داشت که بعدا کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ نامیده شد و با وجود ادامه فعالیت‌های خود به‌عنوان قهرمان زخمیان و اسرای جنگی و برنده‌شدن نخستین جایزه صلح نوبل، وی تقریبا در فقر کامل زندگی کرد و مرد.
کنوانسیون‌های ژنو مصوب 1906 و 1929
در 1906 دولت سوییس کنفرانسی را با شرکت 35 کشور برگزار کرد تا کنوانسیون اول ژنو را بررسی کرده و تغییرات لازم را در آن اعمال کنند. اصلاحیه‌های کنوانسیون حاکی از حمایت از زخمیان و اسرای جنگی و نیز سازمان‌های داوطلب و پرسنل درمانی بود که وظیفه آنها درمان، انتقال و تخلیه زخمیان و کشتگان بود. همچنین بازگرداندن اسیران دشمن به وطن به‌عنوان یک توصیه و نه یک اجبار در آن مطرح شد. بدین ترتیب کنوانسیون 1906 جایگزین کنوانسیون اول ژنو مصوب 1864 شد. پس از جنگ جهانی اول روشن شد که کنوانسیون 1906 و کنوانسیون لاهه مصوب 1907 دیگر کفایت نمی‌کنند. از این‌رو در سال 1929 باز هم به روزرسانی شدند تا رفتار متمدنانه با اسرای جنگی ترویج شود. براساس این تغییرات جدید، باید با تمامی اسرای جنگی با رحم و شفقت رفتار کرد و شرایط زندگی آنان باید انسانی باشد. همچنین قواعدی برای زندگی روزانه اسرا وضع شد و کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ به‌عنوان یک سازمان بیطرف تاسیس شد تا مسئولیت جمع‌آوری و انتقال اطلاعات مربوط به اسرای جنگی، زخمیان و کشتگان را به عهده گیرد.
پروتکل‌های کنوانسیون ژنو
در سال 1977، پروتکل‌های اول و دوم به کنوانسیون‌های 1949 الحاق شدند. پروتکل اول منجر به افزایش میزان حمایت از غیرنظامیان و خبرنگاران در زمان مخاصمات مسلحانه بین‌المللی شد. همچنین براساس آن استفاده از «تسلیحاتی که موجب جراحت بیش از حد و رنج غیرضروری می‌شود» یا سلاحی که «خسارات گسترده، طولانی‌مدت و شدیدی به محیط‌زیست وارد می‌کند» منع شد. طبق گزارش کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، پروتکل دوم به این دلیل تدوین شد که بیشتر قربانیان مخاصمات مسلحانه از زمان تصویب کنوانسیون 1949 قربانیان جنگ‌های داخلی خونبار بودند. در این پروتکل که به وضع قوانینی در رابطه با مخاصمات مسلحانه داخلی می‌پردازد، آمده که باید با تمامی کسانی که سلاح در دست ندارند، رفتاری انسانی پیشه کرد و هیچ‌یک از فرماندهان هیچ‌گاه نباید فرمان «کسی زنده نماند» را صادر کند. علاوه بر آن، از کودکان باید مراقبت مناسب به عمل آورده و آموزش‌های لازم را برای آنها تامین کرد. موارد زیر نیز منع شدند:
گروگانگیری
اعمال تروریستی
غارتگری
برده‌داری
مجازات دسته‌جمعی
بیش از 196 کشور از کنوانسیون‌های ژنو تبعیت میکنند، چون بر این باورند که برخی رفتارها در میدان جنگ آنچنان شنیع و زیانبارند که درواقع به تمامی اعضای جامعه بین‌الملل صدمه وارد میکنند. این قواعد کمک میکنند تا جایی که امکان دارد مرز مشخصی بین رفتار انسانی با نیروهای مسلح، کارکنان درمانی و غیرنظامیان از یک سو و سبعیت لجام‌گسیخته علیه آنان از سوی دیگر کشیده شود.