اشاره سردار کمال هادیانفر، رئیس پلیس فتا به اینستاگرام کافی بود که دیروز زمزمه فیلترینگ این اپلیکیشن راه بیفتد و کار تا جایی بالا بگیرد که کمی بعد خبر دیگری با عنوان «تکذیب فیلترینگ اینستاگرام از سوی وزارت ارتباطات» دست به دست شود، درحالی که حرف‌های هادیانفر به فیلترینگ یا همان پالایش هوشمند اینستاگرام اشاره داشت نه بستن دسترسی کامل به این اپلیکیشن. او به خبرنگار ایسنا که درباره احتمال فیلترشدن اینستاگرام از او پرسیده بود، گفته: «تصمیم‌گیری در این خصوص برعهده کارگروه تعیین محتوای مجرمانه یا شورای‌عالی فضای مجازی است.» بعد هم به طرح وزارت ارتباطات اشاره کرده: «وزارت ارتباطات سرویس جدیدی را طرح کرده که اگر این سرویس جدید بیاید، می‌تواند با عبور از SSL جدید اینستاگرام، فیلترینگ هوشمند را در اینستاگرام ارایه دهد که اگر این طرح را ارایه دهد، بخشی از محتوای مجرمانه آن کم می‌شود.»
بعد از اینکه این حرف‌ها تحت عنوان «احتمال فیلترشدن اینستاگرام» حتی در خبرگزاری‌های رسمی آمد، روابط عمومی وزارت ارتباطات زبان به تکذیب باز کرد و حتی از زبان هادیانفر، گفتن چنین حرف‌هایی را رد کرد. او گفت: «وزارت ارتباطات طرحی برای پالایش هوشمند اینستاگرام به مراجع ذیربط ارایه نکرده است. البته برخی نهادها پیشنهادهایی برای فیلترینگ هوشمند به وزارت ارتباطات ارایه داده‌اند که به دلیل غیرفنی‌بودن قابلیت اجرا نداشته است. وزارت ارتباطات هیچ نکته پوشیده‌ای از مردم ندارد و اجرای هر طرح جدیدی را از مسیر رسمی و رسانه‌ای با مردم درمیان می‌گذارد. البته صبح امروز در تماس تلفنی که با سردار هادیانفر داشتیم، ایشان چنین مصاحبه‌ای را تکذیب کردند. از اصحاب محترم رسانه انتظار می‌رود در انتشار اخبار به منبع و صحت آن توجه ویژه‌ای داشته باشند.»
برای کسانی که اخبار را دنبال می‌کنند و همین‌طور کسانی که از نظر فنی با سازوکار پالایش فضای مجازی آشنا هستند، این تکذیب قرص و محکم یک جای خالی دارد. منصور احمدی کارشناس آی‌تی جای خالی را این‌طور توضیح می‌دهد: «در واقع وزارت ارتباطات باید اعلام می‌کرد که برنامه جدیدی برای فیلتر هوشمند اینستاگرام ندارد نه اینکه به‌طورکلی برنامه‌ای ندارد، چون تا جایی که ما می‌دانیم این کار چندسالی است که با همه محدودیت‌ها و پیچیدگی‌هایی که دارد، به صورت کج‌دارومریز درحال انجام است.»
احمدی موضوع را فنی بررسی می‌کند اما اگر به آرشیو خبرها هم مراجعه کنیم، می‌بینیم که مدت‌هاست حرف از فیلترینگ هوشمند اینستاگرام شنیده می‌شود و در برهه‌هایی خبر از اعمال آن‌هم داده شده. شاید یادتان نباشد اما بحث فیلترینگ اینستاگرام از چند‌سال پیش یعنی در زمان دولت احمدی‌نژاد شروع شد و چندباری هم اگرچه غیررسمی و بدون تأیید نهادهای مسئول، این اپلیکیشن فیلتر شد. ماجرا این‌طور بود که دوبار اینستاگرام بدون کمک فیلترشکن بالا نمی‌آمد اما هیچ نهادی مسئولیت اعلام رسمی فیلترینگ این اپلیکیشن را قبول نمی‌کرد، عجیب اینکه کمی بعد این محدودیت برداشته می‌شد و هیچ حرفی هم از آن به میان نمی‌آمد. تمام این اتفاقات درنهایت به فیلترنشدن اینستاگرام و قسر در رفتنش از سرنوشت توییتر منجر شد اما اولین وزیر ارتباطات دولت روحانی یعنی محمود واعظی خبر از رایزنی با مدیران اینستاگرام برای مسدودسازی محتواهای نامناسب و اعلام موافقت آنها داد. دو‌سال پیش هم محمدجواد آذری‌جهرمی که آن‌موقع مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت بود و حالا وزیر ارتباطات است، درباره فیلترینگ هوشمند اینستاگرام توضیح داد: «در ابتدای طرح پالایش هوشمند در شبکه اجتماعی اینستاگرام بیش از ۵درصد از محتوای عبوری از شبکه زیرساخت، مطالب مبتذل و مستهجن بود که با اجرای پالایش هوشمند در سال گذشته، ۹۵میلیون مصداق غیراخلاقی در این شبکه شناسایی و مسدود شد. این درحالی است که در گذشته با تلاش‌های انجام‌شده تنها ۱.۲میلیون مصداق شناسایی شده بود.»
همان موقع خیلی‌ها پالایش اینستاگرام را غیر ممکن اعلام کردند. آنها می‌گفتند در صورتی که سرویس به صورت رمزنگاری‌شده و بر پایه پروتکل HTTPS به کاربر عرضه شود، امکان پالایش محتوا و تشخیص مضربودن آن از نظر فنی وجود ندارد؛ بسیاری از سرویس‌های کنونی هم صرفا بر روی بستر HTTPS ارایه می‌شوند. از طرفی بسیاری از کاربران از اپلیکیشن‌های موبایل برای دسترسی به سرویس‌های اینچنینی استفاده می‌کنند و اپلیکیشن‌های موبایل هم از واسطه‌های API برای ارسال و دریافت اطلاعات استفاده می‌کنند که باز هم بر روی HTTPS هستند و از نظر فنی امکان پالایش این دسته از داده‌ها نیز وجود ندارد؛ مگر اینکه مدیران اینستاگرام همکاری کنند. منصور احمدی هم این احتمال را در نظر می‌گیرد و می‌گوید: «ممکن است در برهه‌ای این همکاری وجود داشته باشد به‌ویژه بعد از حصول برجام و بهبود روابط در برخی حوزه‌ها به همین دلیل هم دقت پالایش در برهه‌های زمانی مختلف متفاوت بوده است.»
او ادامه می‌دهد: «در دوره‌ای شاهد بودیم که توانایی فیلتر حجم زیادی از محتواهایی که مجرمانه تلقی می‌شد، وجود داشت که این کار احتمالا با همکاری مدیران اینستاگرام ممکن بوده است اما الان این روند بسیار محدودتر ادامه دارد اما به هر حال در جریان است. روشی که احتمالا در حال حاضر از آن کمک گرفته می‌شود، فیلترکردن آدرس‌ها است؛ یعنی مثلا یک لینکURL که مربوط به فلان حساب کاربری است، دارای محتوای مجرمانه شناخته و مسدود می‌شود. این کار ممکن است اما به دلیل سختی شناسایی آدرس‌ها و بعد مسدودکردن آنها در موارد خاصی انجام می‌شود و دیگر نمی‌توان نام آن را فیلترینگ هوشمند گذاشت. البته این را هم بگویم که در بعضی از برهه‌ها همین میزان از مسدودسازی هم انجام نمی‌شد به همین دلیل هم روی کج‌دارومریز بودن اعمال پالایش‌ها در مورد اینستاگرام تأکید می‌کنم.»
پای پیام‌رسان‌ها هم گیر است
طی یکی دو روز گذشته اخبار مربوط به فیلترینگ بیشتر حول محور اینستاگرام می‌چرخید اما به نظر می‌رسد که روند موجود در مورد این اپلیکیشن در مورد برخی از پیام‌رسان‌ها هم اعمال می‌شود و خبرهایی در مورد حذف برخی محتواها از سوی مدیران این پیام‌رسان‌ها هم شنیده می‌شود، حتی پای اپلیکیشن‌هایی که تلگرام را با واسطه ارایه می‌کنند یعنی هاتگرام و تلگرام طلایی هم در میان است و عده‌ای از کاربران آنها ادعا می‌کنند که این پیام‌رسان‌های واسطه محتواها را گزینش کرده و محتوای نامطلوب را حذف می‌کنند و یا امکان دسترسی کاربران به آن محتوا را نمی‌دهند. احمدی این کار را کاملا ممکن می‌داند و می‌گوید: «بسیاری از اپلیکیشن‌ها که امکان بارگذاری داده را به کاربران می‌دهند، پروتکل‌هایی دارند که بر اساس آنها جلوی انتشار برخی از محتواها را می‌گیرند یا بعد از بارگذاری آنها را حذف می‌کنند. همه اینها در اختیار مدیران آنها است پس چندان عجیب به نظر نمی‌رسد که اپلیکیشن‌های داخلی و یا واسطه‌ها دست به چنین کاری بزنند. این کار پیچیدگی‌های مربوط به اینستاگرام را ندارد.»