شهروند| بخشی از میدان حسن‌آباد تهران در آتش سوخت. میدان تاریخی که به‌عنوان بخشی از هویت تهران به ثبت ملی رسیده بود. 9شب چهارشنبه بود که آتش به جان میدان هشت گنبد افتاد. دو گنبد ضلع شمال غربی این میدان تاریخی در میان شعله‌های آتش گرفتار شدند. میدانی که فقط شکل و شمایل فعلی آن نزدیک به 100سال قدمت دارد. نیروهای آتش‌نشان از هفت ایستگاه خودشان را به محل حادثه رساندند. عملیات اطفای حریق تا صبح پنجشنبه ادامه داشت. با وجود این، شدت حریق به‌حدی بود که یکی از گنبدهای این میدان به‌طور کامل از بین رفت و بخش‌هایی از این بنای تاریخی هم تخریب شد. علت این حادثه هنوز به درستی مشخص نیست و کارگروهی ویژه برای بررسی علت آتش‌سوزی در میدان حسن‌آباد تهران تشکیل شده است. اما آن طور که گفته می‌شود، آتش‌سوزی از یک دفتر اسناد رسمی آغاز شده و با توجه به جنس قابل اشتعال سقف محل حادثه آتش‌سوزی به سرعت گسترش پیدا کرده است.
آتش‌سوزی حسن‌آباد دیر اطلاع‌رسانی شد
چهارشنبه حوالی ساعت 9 شب بود که خبرهای آتش‌سوزی میدان حسن‌آباد در رسانه‌ها منتشر شد. شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی پر شد از تصاویر این میدان قدیمی و جدال مردان آتش با شعله‌های سرکشی که از پشت بنای نقره‌ای رنگ این میدان زبانه می‌کشید. سوالی که برای بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی و شهروندان تهرانی مطرح بود، مجاورت محل آتش‌سوزی با ایستگاه آتش‌نشانی بود. درواقع قدیمی‌ترین ایستگاه آتش‌نشانی تهران در ضلع شمال غربی این میدان تاریخی قرار دارد و همین هم شد تا خیلی این پرسش را مطرح کنند که چرا نیروهای آتش‌نشانی میدان حسن‌آباد مانع گسترش این آتش‌سوزی نشدند. پرسشی که جلال ملکی سخنگوی سازمان آتش‌نشانی در گفت‌وگو با «شهروند» این گونه پاسخ داد: «چند دقیقه قبل از بروز این حادثه نیروهای ایستگاه حسن‌آباد به ماموریتی در خیابان قصرالدشت اعزام شده بودند. به همین دلیل از ایستگاه‌های دیگر به محل حادثه اعزام شدند. البته از زمان اطلاع‌رسانی تا رسیدن نیرو به محل کمتر از 5 دقیقه زمان برد.» او ادامه داد: «محل آتش‌سوزی چند انبار با بیش از‌هزار متر مربع وسعت بود. تمام این بخش کامل شعله‌ور شده و آتش به سقف‌ها نیز رسیده بود و از طریق سقف‌ها به بافت تاریخی سرایت کرده و بخش‌هایی از بافت تاریخی به‌ویژه نرده‌ها و پنجره‌ها را هم شعله‌ور کرده بود.» به گفته ملکی دلیل اصلی سرایت گسترده آتش اطلاع‌رسانی دیرهنگام شهروندان به سامانه 125 بود، دلیل این هم دیده نشدن انبار محل حریق بود: «در واقع شهروندان وقتی حادثه را گزارش دادند که شعله‌های آتش از میدان حسن‌آباد قابل رویت شد، تقریبا 20 دقیقه از شروع آتش‌سوزی گذشته بود. انبار ابزار و یراقی که پشت بافت تاریخی قرار دارد، اصلا دید ندارد، اگر این محل سیستم اطفای حریق داشت، حتما شاهد مهار سریع‌تر و خسارت کمتری در این حادثه بودیم.»
اما میدان حسن آباد یکی از قدیمی‌ترین میادین شهر تهران است. میدانی که همزمان با روی کار آمدن پهلوی اول و در زمان شهرداری سرتیپ کریم آقای بوذرجمهری با شکل و شمایل فعلی و با هشت گنبد قرینه فلزی ساخته شد. هرچند بخشی از این میدان در زمان پهلوی دوم تخریب شد و ساختمان چند طبقه شیشه‌ای بانک ملی در ضلع جنوب شرقی سر بر آورد، با این وجود اما این میدان تاریخی در‌سال 1377 به ثبت ملی رسید. حالا اما شعله‌های آتش‌بخشی از این اثر ملی را تخریب کرده است. آتش سوزی که هرچند کارشناسان در پی بررسی و شناسایی علت آن هستند، اما از لابه‌لای صحبت‌های مطرح شده درخصوص این حادثه می‌توان دریافت که این بی‌توجهی به هشدارها و وضع نابسامان اصناف و انبارهای موجود در میدان حسن‌آباد آن را به این روز انداخته است. با این وجود، اما علی‌اصغر مونسان رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از تشکیل کارگروه ویژه برای بررسی علت آتش‌سوزی در میدان حسن‌آباد تهران خبر داده است. او با اشاره به این‌که میدان حسن‌آباد به‌عنوان بخشی از هویت تهران و اثری ثبت ملی شده است در این‌باره گفت: «از همین رو کارگروهی ویژه تعیین شده است تا ضمن هماهنگی با سایر نهادهای مسئول، علت بروز حادثه از سوی مقامات قضائی و شهری پیگیری و آسیب‌های وارد شده در اسرع وقت جبران شود.»
خسارت 40درصدی و احتمال تکرار آتش‌سوزی در میدان حسن آباد
در این بین اما صحبت‌های محسن شیخ‌الاسلامی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران تا حدودی دلایل احتمالی وقوع این حادثه را روشن می‌کند: «آن‌چه واضح است روی نمای جداره‌های اطراف میدان، پر از سیم و برق است که با یک جرقه و اتصال کوچک خطرساز می‌شود. لوله گازی که کنار آن سیم برق است و نوری که هر روز در گرمای تابستان به آنها می‌خورد، هر کدام به تنهایی می‌تواند عاملی برای وقوع چنین آتش‌سوزی باشد. از سوی دیگر در طبقه بالای ساختمان این ضلع از میدان نیز انباری بوده که قابلیت اشتعال داشته است.» به گفته او 40درصد ضلع شمال غربی بنای تاریخی میدان حسن‌آباد به دنبال این آتش سوزی تخریب شده: «خرپای چوبی از بین رفته و سقف طبقه بالا نیز به‌طور کامل فرو ریخته است. از سوی دیگر به واسطه آب زیادی که برای اطفای حریق استفاده شده است، در برخی از نقاط در طبقه اول مانند بانک شهر و بانک صادرات، خرابی‌هایی به بار آمده، اما خوشبختانه پوسته نما و جرزهای بارور سالم هستند و آسیب زیادی ندیده‌اند.» شیخ‌الاسلامی همچنین درباره روند بازسازی و تعمیر خرابی‌های این بنای تاریخی توضیح داد: «استفاده از آب زیاد و دودزدگی‌ها به بدنه آسیب وارد کرده‌اند، سرستون‌ها و تزیینات روی نما خوشبختانه سالم هستند، اما به نظر می‌آید که باید نخست آواربرداری طبقه بالا انجام شود تا بتوان برای نحوه بازسازی تصمیم بهتری گرفت.» اما شاید مهمترین صحبت‌های مطرح شده از سوی معاون میراث فرهنگی استان تهران اشاره به خطرهای موجود در اطراف این میدان تاریخی است که هرلحظه می‌تواند باعث بروز حوادث مشابه و چه بسا بزرگتری باشد: «واقعیت این است که روی کاربری در این محدوده نظارت جدی نشده، با توجه به این که طبقه دوم و بالکن‌های جداره ضلع جنوب غربی میدان نیز تا فضاهای داخلی آن به انبار کاموا تبدیل شده است، در آن نقطه نیز احتمال آسیب و خطر و آتش به مراتب بسیار زیاد وجود دارد.»
احمد مسجد جامعی، عضو شورای شهر تهران که ساعتی پس از شروع حریق در محل حادثه حاضر شده بود، درباره منشأ و علت این آتش‌سوزی گفت: «ظاهرا آتش‌سوزی از یک دفتر اسناد رسمی آغاز شده و به دلیل آن‌که سقف گنبدهای میدان شیروانی است و از چوب دو لایه استفاده شده، حریق کاغذ و چوب باعث افزایش و سرعت گرفتن سرایت آتش به همه طبقات شده است.»
روایتی از آتشی‌ترین شب میدان هشت گنبد
محمد باقرزاده| حدود ۱۵دقیقه از ساعت ۲۱ چهارشنبه‌‌شب گذشته بود که خبری کانال‌های تلگرام را فرا گرفت؛ آتش به جان یکی از زیباترین میدان‌های تهران افتاد و ضلع شمال غربی میدان حسن‌آباد؛ چسبیده به ایستگاه شماره یک آتش‌نشانی تهران، شعله‌ور شده است. حدود یک ساعت بعد تلاش آتش‌نشانان برای خاموشی آتش و نجات میدانی با حدود ۸۰سال سابقه را خبرگزاری‌ها و رسانه‌های رسمی پوشش دادند تا این‌که ساعت ۱۱ شب دیگر تمام رسانه‌ها از کنترل آتش نوشتند و خبرنگاران میدان حسن‌آباد را ترک کردند.
ساعت تازه به نیمه‌های شب رسیده بود و خیابان سی تیر آخرین دقایق یک روز کاری خود را سپری می‌کرد اما در انتهای این خیابان و تقاطع‌اش با خیابان امام‌خمینی هنوز شرایط غیرعادی بود. سه خودروی انتظامی عرض خیابان را بسته بودند و در نمای میدان، این چراغ قرمز ماشین‌های آتش‌نشانی بود که خودنمایی می‌کرد. حالا دیگر خبری از شعله‌های آتش نبود اما بوی دود و سوختگی همه میدان را گرفته بود. مردم که برای تماشا آمده بودند، فیلم‌های خود را گرفته و رفته بودند و در میدان، در کنار آتش‌نشانان، تنها کسبه محل دیده می‌شدند. ساعت به حدود ۲ بامداد رسیده است. طبقه پایین ضلع جنوب غربی، درهای شعب بانک صادرات، شهر و چند صرافی باز است و آتش‌نشانان به دنبال لکه‌ای از آتش در این محل می‌گردند. در طبقه بالا اما شرایط بغرنج‌تر است؛ پنجره‌های نمای بیرونی از بین رفته و از دو گنبد این ضلع از ساختمان، اثری از گنبد شمالی نیست و در سمت غرب هم گنبدی نحیف، کج و سیاه خودنمایی می‌کند؛ میدان هشت گنبد حتی در نیمه شب و در نگاه اول ناقص به نظر می‌آید.
ماجرا البته به ویرانی همین دو گنبد خلاصه نمی‌شود؛ چراغ‌های تازه از راه‌رسیده که روشن می‌شود و نور میدان را فرا می‌گیرد، ویرانی حسن‌آباد بیش از پیش خود را به رخ می‌کشد. بخش زیادی از ساختمان طبقه بالای این ضلع میدان از بین رفته و تنها نمایی از آن باقی مانده است؛ نمایی سیاه، نحیف و پنجره‌هایی ناقص. آتش‌نشانان به نوبت خود را به طبقه بالا می‌رسانند و همچنان لکه‌گیری می‌کنند، گاهی دود بلند می‌شود، گاهی صدایی از خرابی تازه و حتی چند شعله کوچک آتش. حدود ساعت ۳ بامداد پیشنهاد آبپاشی طبقه دوم برای بار دوم مطرح می‌شود اما با مخالفت روبه‌رو می‌شود؛ دیواره از کاهگل است، ستون‌های چوبی و سقف طبقه دوم هم به طور کامل از بین رفته است و آب می‌تواند وزن این آوار را بالا ببرد و یک قدم تا ویرانی نهایی. آبپاشی مجدد با مخالفت روبه‌رو می‌شود.
حالا و در این ساعت خلوت و ابتدایی بامداد، گعده‌های دوستانه‌تری شکل می‌گیرد. بعضی آتش‌نشانان و حتی کسبه توضیحات سخنگوی آتش‌نشانی را رد می‌کنند و از «دفترخانه ثبت اسناد رسمی ۳۹تهران» حرف می‌زنند؛ یکی از قدیمی‌ترین دفاتر ثبت اسناد تهران که آوار آن همین چند دقیقه پیش خالی و به مکانی دیگر برده شد؛ دفاتری سوخته و خیس که بدون هیچ دقت و ظرافتی بار یک وانت شدند. ساعت ۴ بامداد است و سخنگوی آتش‌نشانی بالاخره تلفنش را پاسخ می‌دهد: «من حدود یک ساعته که از محل خارج شدم، نشنیدم که طبقه بالا تخریب شده باشد. آتش کنترل شده بود. دلیلش هم بعدا مشخص می‌شود.» آتش‌نشانی که تازه از طبقه بالا با صورتی سوخته به پایین میدان رسیده، می‌گوید که «این دوربینی‌ها کارشان را انجام دادند و رفتند.»
روز که برمی‌آید، تازه نابودی یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین میدان‌های دوره پهلوی اول آشکار می‌شود. حالا از نمای رو به میدان ساختمان ضلع شمال غربی و از پنجره‌های سوخته‌اش، آسمان را می‌توان دید. حدود ۷ صبح چند جوان که به نظر می‌آید کارمندان بانک یا شاید شاگردان صرافی یا کارگران انبار ابزارآلات باشند، با فاصله از راه می‌‌‌رسند و از آتش‌نشانان آخرین وضع میدان محل کارشان را جویا می‌شوند.