حسام خراسانی/روزنامه‌نگار
«اینجا گذر از قلب تاریخ است.» انگار سوار بر قطار زمان در برهه‌ای كوتاه، از خيابان‌های پُر ازجمعیت، به دنيایی وارد شده‌ای كه تفاوت بسیاری با زمانه کنونی دارد. تنها کافیست در لابه‌لای سکوت خاموش بازار، گوش فرا دهی به سکوتی که خود یک تاریخ مصور است و یک دنیا حرف دارد. سکوت تو را به قعر خودش فرا می‌خواند. سکوت خاموشی که تو را به سال‌های دور پرت می‌کند، اینجا چشم آدمی به هر گوشه که خیره می‌شود، انگار تاریخ با او حرف می‌زند، زمان برایت متوقف می‌شود و برای لحظاتی در دل تاریخ گم می‌شوی و در دل روزگار دُور قدم می‌زنی. اگر خوب به این قدم زدن ادامه بدهی، بوی خاک کهنه دکان‌های کاهگلی و دیوارهای خشتی و از همه مهمتر بوی خوش کاغذهای کاهی قدیمی به مشامت می‌رسد. بله دُرست در دل شهر پرتردد نجف، محله‌ای با کوچه‌های تنگ و باریک با عرض کمتر از ۲ متر وجود دارد. همان کوچه‌هایی که گذری است برای نزدیک‌تر شدن آدم‌ها.
یک گذر اتفاقی در محله «حُوَيش»
اگر در یک گذر اتفاقی در نجف در پس كوچه‌هاي باريك محله «حُوَيش» قدم بزنی، در کنار مدارس علميه متعدد و بیت مراجع عظام تقلید؛ كتابفروشي‌هاي بسیاری را خواهيد ديد كه بيشتر آنها كتاب‌هاي ديني و حوزوي مي‌فروشند. بنابراین بازار کتاب نجف را نمی‌توان به‌عنوان یک مجموعه کنار هم شناسایی کرد. کتابفروشی‌های این شهر، اغلب در کوچه‌های قدیمی منتهی به «باب القبله» حرم مطهر حضرت علی علیه‌السلام واقع شده‌اند. از در خروجی باب‌القبله از حرم امام علی (ع) که خارج می‌شوید و در مسیر بیت آیت‌الله سیستانی قدم می‌زنید، به یکی از قدیمی‌ترین بازارهای کتاب در عراق خواهید رسید. در بازاری شبیه به بازار عودلاجان تهران. در محله حُوَيش زائران ایرانی و عراقی در میان ازدحام جمعیت از کنار هم رد می‌شوند. اگر به قدم زدن‌تان ادامه دهید پس از یک مسیر کوتاه به خیابانی می‌رسید که بیت آیت‌الله سیستانی آن‌جا قرار دارد، مردم بسیاری روبه‌روی بیت برای ملاقات آقا تجمع کرده‌اند. اگر از میان انبوه مشتاقان ملاقات آیت‌الله عبور کنید، کتابفروش جوانی را می‌بینید که در ورودی بازار بساطش را پهن کرده است؛ مثل بسیاری از بساطی‌های کتاب خیابان انقلاب، کتاب‌های عامیانه‌اش بیشتر فروش دارد. در میان کتاب‌های نویسنده‌های عرب، کتاب‌هایی از آیت الله مکارم شیرازی و از برخی روشن‌اندیشان دینی مثل دکتر شریعتی هم دیده می‌شود. با محمد جوان که سیه‌چرده است، قد و قامتی بلند دارد و در ورودی بازار ایستاده و کتاب می‌فروشد، هم‌صحبت شدم. او 28سال دارد، مختصری هم فارسی بلد است و سعی می‌کند با زائران ایرانی دست‌وپا شکسته فارسی حرف بزند؛ خودش می‌گفت: «فارسی را در همین هفت‌سال حضور در بازار یاد گرفته است.» از «محمد» در مورد موضوعات کتاب‌ها سوال کردم و او با خنده پاسخ داد: «من کتابفروشم، کتابخوان نیستم.»
اینجا «شریعتی» هنوز طرفدار دارد!
وارد بازار که می‌شوید دیگر سیل جمعیت را نمی‌بینید، تنها آدم‌های انگشت شماری را می‌بینید که خیره شده‌اند به کتاب‌های روی قفسه‌ها. به میان بازار که رسیدم، کتابفروشی بزرگ دونبش را دیدم که روی آن نوشته«حسن امین». دکان حسن امین یکی از قدیمی‌ترین کتابفروشی‌ها در باز حُوَیش است. وارد کتابفروشی شدم. کتاب مذهب علیه مذهب به عربی ترجمه شده: «دین ضد الدین». روی کتاب انسان و تاریخ نوشته شده: «الانسان و التاریخ». کمی آن طرف‌تر کتاب قصص القران آیت‌الله مکارم شیرازی و تصویری از مصطفی زمانی در گریم حضرت یوسف روی یکی از کتاب‌های عربی با عنوان «تفسیر الاحکام» قرار گرفته است. این کتاب با چند جلد متفاوت چاپ شده، اما روی همه آنها تصویری مشترک است. با جوانی به اسم هاشم هم‌صحبت شدم. هاشم هم مختصری فارسی بلد است. از او در مورد میزان فروش کتاب‌های نویسندگان ایرانی سوال کردم: «فروش کتاب‌های شریعتی بد نیست، کتاب‌های شریعتی در عراق همچنان از پرفروش‌ترین کتاب‌های حوزه دین محسوب می‌شود. هنوز نویسندگان عراقی به خود جرأت نقد جدی شریعتی را نداده‌اند.» با قدم زدن در بازا رقدیمی کتاب نجف درمي‌يابيد كه علاقه آنها به كتاب‌هاي حوزوي و دینی بيش از ديگر كتاب‌هاست. اكثر كتابفروشي‌هاي اين منطقه افزون بر فروش به صورت تك نسخه، كار چاپ، نشر و توزيع را نيز برعهده دارند. با جرأت مي‌توان گفت مركز چاپ و تكثير كتب ديني همين منطقه حويش است. اگرچه مراكز چاپ كتب مختلف در محله
حي عدن خيابان مطابع نجف واقع شده، اما محل توزيع كتب ديني و حوزوي در محله حويش است.
یک پاتوق ثابت
بیشتر کتاب‌های بازار «حُوَيش» کتاب‌های ديني و حوزوي است. نزديكی اين محل با مدارس علميه نجف و حرم حضرت علی (ع) باعث رونق بازار حُوَيش شده است. در میان كتاب‌هايي كه در اين كتابفروشي‌ها به فروش مي‌رسد، رساله امام خميني (ره) و ديگر آثار او و آثاري از علامه طباطبايي، علامه حسن زاده آملي، شهيد مرتضي مطهري و ملاهادي سبزواري نيز به چشم مي‌خورد. اکثر کتاب‌ها ترجمه شده به عربی است، اما در میان کتاب‌ها، آثاری با زبان فارسی نیز یافت می‌شود. کتاب‌های دکتر علی شریعتی با ترجمه‌های فارسی ازجمله این موارد است. در میان مشتریان بازار «حُوَيش» با زائری ایرانی هم‌صحبت شدم. آقای یونسی 57 ساله از شهر مشهد است که گذرش اتفاقی به بازار«حُوَيش» رسیده است. یونسی با گلایه از نبود بازار ثابت کتاب‌های مذهبی قدیمی در کشور می‌گوید: «درحالی‌که کتابفروشی‌های کشور ما از سال‌ها قبل در تهران، قم، مشهد، تبریز و سایر شهرهای بزرگ، جا و مکان مشخصی دارند و راسته خاصی را به خود اختصاص داده‌اند، اما بازار کتاب نجف اشرف که شهر عالمان سرشناس دینی است، مجموعه‌ای از فروشگاه‌های کهنه‌فروشی و نوفروشی کتاب را شامل می‌شود.»
قهرِ برخی کسبه با کتاب
این روزها که شعله‌های جنگ در این کشور جنگ‌زده فرو‌کش کرده، فروش کتاب در میان کشور عراق به بازاری داغ تبدیل شده است. البته در بازار «حُوَيش» برخی از کسبه برخلاف دیگر کسبه‌ها به مشاغلی غیراز کتاب و نشر مشغول هستند که می‌توان از آن با عنوان قهرِ با کتاب یاد کرد. بازار کساد کتاب، برخی از دکان‌داران «حُوَيش» را مجبور به تغییر شغل کرده است. حال ممکن است شغل جدیدشان، جگرکی باشد یا بقالی و خرده‌فروشی اجناس دیگر. در این بازار، کتاب‌های کهنه بیش از آثار تازه منتشرشده به فروش می‌رسد. قیمت این کتاب‌ها بین یک‌هزار تا 4هزار دینار عراقی است. یک مَثَل عامیانه در بین عراقی‌ها رایج است که کتاب را مصر می‌نویسد، لبنان چاپ می‌کند و عراق می‌خواند. عراق در جهان عرب به کتابخوان‌هایش مشهور است. بنا به گفته کسبه بازار شهر نجف کتاب‌های اطلس شیعه اثر رسول جعفریان و رساله‌های مراجع عظام تقلید مسند امام علی(ع) و مسند امام صادق(ع) ازجمله کتاب‌هایی است که با استقبال مخاطبان شهر نجف مواجه می‌شود.
كتابخوان‌ها حالا بيشتر از گذشته‌اند
از مغازه‌داران سراغ كتابفروشي‌هاي قدیمی‌تر را مي‌گيرم. اسم چند کتابفروشی را می‌گویند که یکی از آنها کتابفروشی ابو جعفر است. ابو جعفر پیرمردی 70 ساله است که وارث کتابفروشی پدر شده است. کم‌صحبت است، به زبان فارسی هم مسلط نیست. از او مي‌پرسم اين درست است كه كتابفروشي شما از قديمي‌ترين كتابفروشي‌های نجف است، مي‌گويد: «نخیر. این کتابفروشی بارها میان صاحبان دست‌به‌دست شده است. پیش از پدرم، كسان ديگري نيز كتابفروشي داشتند. اما كتابفروشي ما از قديمي‌ترين كتابفروشي‌هایی است كه از آن زمان تاكنون به فعاليتش ادامه داده است.» او درباره مخاطبان كنوني كتاب مي‌گويد: «كتابخوان‌ها حالا بيشتر از گذشته‌اند. شايد يكي از دلايل آن، كم‌بودن جمعيت در آن زمان و بي‌سوادبودن بيشتر جمعيت بود؛ چون آن وقت‌ها بيشتر مخاطبان كتاب‌ها طلاب بودند».گشت‌وگذار در پي يافتن قديمي‌ترين كتابفروشي بازار نجف تمام‌نشدنی است؛ اما نوستالژي كتاب‌هاي جلدچرمي و بوي كاغذهاي قديمي و كاهي همچنان پابرجاست.
حُوَيش؛ محله‌ای نشسته در دل بازار سنتی نجف
هر چند در سال‌های اخیر ضرب آهنگ تخریب بناهای تاریخی در عراق به دلایل متعدد ازجمله جنگ و آشوب شدت گرفته است و تنها صدایی که در این محله‌ها شنیده می‌شود، صدای ساخت‌وساز مجدد تیرآهن و بتن است! اما در این بین بافت تعداد اندک‌شماری از این محله‌ها هنوز زنده است و هنوز هم بوی گذشته را می‌دهند. بازار «حُوَيش» یکی از همین محله‌هاست. این بازار در حد فاصل حرم امام علی(ع) و مرکز شهر نجف روبه‌روی بیت مرجع عظام تقلید (آیت‌الله سیستانی) قرار دارد. از لحاظ معماری بازار «حُوَيش» مشابه سایر بازارهای قدیمی است.