حسام‌خراسانی| قدم می‌زنم در بین تکه سنگ‌های شکسته و خیره می‌شوم به آنها که حالا بخش از یاد رفته این وادی هزاران ساله‌‌اند. وادی قبرهایی با قدمت‌هزار ساله که پس از فرونشست زمین، شکافت و شکسته شدن هنوز زنده و پا برجاست. بله، اینجا بخش دیگری از تاریخ فراموش شده عراق است که این روزها انگار هیچ‌کس قصد حرف‌زدن در مورد آن را ندارد. گوشه‌ای از سرزمینی که میراث تاریخش در میان بحبوحه آتش، خون و گلوله آرام آرام نابود می‌شود و رنگ فراموشی می‌گیرد. در مورد بزرگترین گورستان جهان «وادی‌السلام» حرف می‌زنم. گورستانی که قدمت آن به ۱۴قرن پیش می‌رسد، یعنی درعصر شکل‌گیری تمدن‌اسلامی؛ در طول این هزاروچهارصد سال علاوه‌بر مسلمانان، پیروان ادیان و مذاهب دیگر ازجمله مسیحی، یهودی و پیروان ادیان دیگر هم در این گورستان دفن شدهاند. بر اساس آخرین آمارهای اعلام شده، جمعیت این گورستان از جمعیت بسیاری از کشورهای جهان ازجمله بحرین، کویت و قطر هم بیشتر شده و تعداد ساکنان وادی‌السلام به بیش از 7میلیون نفر رسیده است.
روزهای تلخ «وادی‌السلام»
در همه شهرهای دنیا گورستان‌ها در حومه شهر قرار دارد، اما در نجف همه مسیرها منتهی است به قبرستان وادی‌السلام، مدفن میلیون‌ها انسان. یکی از ورودی‌های قبرستان وادی‌السلام در بخش شمالی حرم مطهر علی بن ابی‌طالب(ع) واقع شده است. شما اگر از حرم امیرالمؤمنین(ع) در نجف به سمت خیابان طوسی حرکت کنید، در پایان این خیابان به ورودی گورستان وادی‌السلام می‌رسید. در روبه‌روی ورودی این گورستان دُکان‌هایی قرار دارد که اجناس سوغاتی مُهر، تسبیح و جانماز، خرما و شیرینی‌های عراقی می‌فروشند. با ورود به این گورستان، سنگ‌ها و محیط تخریب شده‌ای را می‌بینید که نشان از ویرانی این میراث کهن دارد. قبر افراد دفن شده در وادی‌السلام بیشتر از آجر، گِل و سنگ است و با آیات قرآن و احادیث دینی نقش‌نگاری شده است. بیشتر قبرها در گودال‌های زیرزمینی قرار گرفته‌اند، اما برخی هم در بالای سطح زمین ساخته شدهاند که نشان‌دهنده ثروتمندی صاحبان آن است.
گذر از قطعه شهدا
جهاد ابوسیبی، تاریخ‌نگار عرب می‌گوید تعداد دفن‌شدگان در این قبرستان پس از آن‌که داعش درسال ۲۰۱۴ میلادی یک‌سوم خاک عراق را در نوردید، به ۱۵۰ تا ۲۰۰ نفر در روز رسید، درحالی که پیش از آن، ۸۰ تا ۱۲۰نفر در وادی‌السلام دفن میشدند. موضوعی که شهروندان عراقی نیز آن را تأیید می‌کنند، از جمله «شیخ ابراهیم»؛ روحانی جوان با ظاهری آراسته که از رسیدگی نکردن مسئولان عراقی به میراث تاریخی این کشور گلایه‌مند است. با او در گورستان وادی‌السلام هم‌قدم و هم‌صحبت شدم، شیخ ابراهیم معتقد است: «قبرستان وادی‌السلام درطول تاریخ دستخوش تغییراتی زیاد شده و این تغییرات موجب تخریب این میراث کهن تاریخی شده است.» این روحانی جوان ادامه می‌دهد: «در طول این سال‌ها بی‌برنامه بودن، نقشه این گورستان به هم ریخته شده است، حالا این روزها برای قدم‌زدن در این گورستان باید احتیاط کنید تا با تکه سنگ‌تاریخی برخورد نکنید و به آن صدمه نزنید.» شیخ ابراهیم با لحنی تلخ به افزایش تعداد دفن‌شدگان در دوران جنگ با داعش اشاره می‌کند و می‌گوید: «داعش قبرستان ما را بزرگ کرد. با افزایش تعدادکشته‌ها در جنگ عراق علیه داعش، وسعت بزرگترین قبرستان جهان در شهر نجف، با روندی دو برابر روند معمولی خود روبه‌رو شد.» در میان گفت‌وگو با شیخ ابراهیم به بخشی از وادی‌السلام رسیدیم که با تشریفاتی خاص آراسته شده و سنگ‌قبرها و نوشته‌ها کاملاً خاص و منحصربه‌فرد است. در این بخش عکس‌ها و پوسترهایی از روحانیون و مراجع برجسته عراق نیز دیده می‌شود. بر روی برخی از قبرها، سنگی به ارتفاع یک متر ساخته‌اند که در آن آجر و گل قرار داده شده است و روی آن با خط نستعلیق نوشته شده: لااله‌الاالله. مشخص است که در این محدوده وادی‌السلام شهدای مدافع حرم مدفون شدهاند.
روایتی از روزهای پرالتهاب عراق
خانواده سه شهید مدافع حرم به این قبرستان وارد می‌شوند. مزار شهیدان با تشریفات خاصی تزیین شده و بر روی قبرهای این سه برادر شهید پرچم عراق و پرچم حشدالشعبی قرار گرفته است. هر سه شهید از اهالی کربلا هستند و برای دفاع از حرم در سامرا به شهادت رسیده‌اند. اسم این سه شهید «محمد»، «فلاح» و «علی» به همراه عکس بالای قبرها قرار گرفته است. با «حسین» فرزند محمد که برای قرائت فاتحه در مزار پدر حاضر شده بود، هم‌صحبت شدم. «حسین» راوی شهادت پدر و عموهایش است: «اینجا مزار پدر و عموهایم است که درسال ٢٠١٥ در پی درگیری نیروهای ارتش مردمی با گروه تروریستی داعش به شهادت رسیده‌اند. آنها در برابر وحشی‌گری گروهی کافر، شهید شدند.» فرزند این شهید عراقی روایت‌گر روزهای پرالتهاب عراق است. روایت یک هجوم هولناک. «حسین» درحال حاضر 20ساله است و در عتبه امام حسین(ع) شاغل است. او در شرح شهادت پدر و عموهایش با ناراحتی می‌گوید: «سال ٢٠١٥ آنها به همراه چهارمین عمویم برای عملیات با خودرو به سمت سامرا حرکت می‌کردند که متاسفانه نیروهای داعشی خودرو آنها را شناسایی و منفجرکردند. پدر و یکی از عموهایم در همان خودرو بلافاصله شهید شدند؛ عموی دیگرم هم پس از 20روز بستری در بیمارستان شهید شد و چهارمین عمویم هم اکنون جانباز است. او بر اثر انفجار دچار جراحت از ناحیه دو پا، گردن و چشم شد که این انفجار دو چشم عمویم را از او گرفت و دو پایش را هم قطع کرد.» او ادامه می‌دهد: «وقتی عمویم را در بیمارستان دیدم، به من نگاه کرد و با بغض گفت: حسین دعا کن، من هم مثل پدرت شهید شوم، من شهادت را می‌خواهم.»
اینجا موزه‌ای تاریخی است
عده‌ای از شهروندان عراقی هم آمده‌اند برای زیارت مردگان؛ سیاه پوشیده‌اند و با چشمان اشکبار بر سر قبر مردگان ایستاده‌اند و فاتحه می‌خوانند. این شهروندان عراقی به وضع فعلی قبرستان اعتراض دارند. علی یکی از آنها و فارغ‌التحصیل رشته تاریخ است. علی می‌گوید: «گورستان هم می‌تواند موزه باشد؛ موزه اموات. یک‌یک قبرهایش دیدنی است؛ قبرهایی که گرچه نام و نشان مالکانش در تاریخ نیامده اما تاریخ فوت‌شان، نگاره‌ها، آیه‌ها و نقش‌های روی سنگ دیدنی است.» علی دوباره می‌گوید: «اینجا موزه‌ای تاریخی است که متاسفانه مسئولان از این جاذبه گردشگری ساده عبور می‌کنند.»
گورخوابی در «وادی‌السلام»
حق با علی است. گورستان تاریخی وادی‌السلام جزو جاذبه‌های گردشگری است که علاوه بر اهمیت شخصیت‌های مدفون در این گورستان، نوع سنگ‌ها، رسمالخطها و سنگنوشتهها نیز دارای اهمیت بسیاری است و پژوهشگران به این میراث به‌عنوان منابع تحقیقی مراجعه می‌کنند. بررسی‌های میدانی «شهروند» همچنین نشان می‌دهد برخی از قبور قدیمی گورستان وادی‌السلام تخریب شده است و نیاز به مرمت و نگهداری دارد. برخی از شهروندان عراقی هم که به این گورستان می‌آیند، از زندگی شبانه زنده‌ها در این مکان خبر می‌دهند و می‌گویند: «شب‌ها این مکان به پناهگاهی برای بی‌خانمان‌ها تبدیل می‌شود.» البته بخشی از گورستان که متروکه به شمار می‌آید و به مخروبهای تبدیل شده، زباله‌دانی است و سنگ مزارهای آن با انبوهی از خاک پوشیده شده است، به‌گونه‌ای که به زحمت میتوان سنگ قبر را تشخیص داد. خواندن اسامی سنگ قبرها در این قسمت از گورستان که بی‌شباهت به گودال نیست، سخت است و سنگ‌ها بر اثر شکستگی، درحال نابودی است.
رد پای تمدن ایران در وادی‌السلام
حضور ایرانیان در قبرستان وادی‌السلام بیش از دیگر زائران است. زائرانی هم از هند، مالزی، اندونزی، جمهوری آذربایجان، لبنان و تركیه آمده‌اند. اموات‌شان در این مكان دفن شده و اكنون فرصتی فراهم آمده تا در این روزها یادی از آنان كنند. همچنین بسیاری از مشاهیر دینی، سیاسی و اجتماعی ایران به وصیت خود یا به خواست نزدیکان‌شان در این قبرستان دفن شدهاند. برخی از مشاهیر دفن‌شده در این قبرستان عبارتند از: سید جمال‌الدین گلپایگانی، رئیسعلی دلواری، محمدرضا تنکابنی، سید جمال‌الدین افجه‌ای، علی قاضی طباطبایی و... . وقتی سر قبر رئیسعلی دلواری بودم، تعدادی از شهروندان جنوبی بر سر مزار او حضور داشتند. اگر به قدم‌زدن در قبرستان وادی‌السلام ادامه بدهید، از مزار رئیسعلی دلواری، آزادیخواه ایرانی، به مزار لیلا قاسم از آزادیخواهان عراقی خواهید رسید. او از چهره‌های مبارز و مخالف رژیم بعث صدام بود که به دلیل مبارزه برای احقاق حقوق مردم کردستان اعدام شد. لیلا قاسم در بین مردم کُرد قهرمان محسوب می‌شود و در زبان کُردی خوشکه لیلا یا «خواهر لیلا» می‌گویند.
پاسخ مسئولان میراث فرهنگی درباره وضع فعلی قبرستان وادی‌السلام
پیگیریم، اما تاکنون پاسخی نگرفته‌ایم
باید مسئولان عراقی پاسخگوی وضع فعلی باشند
با توجه به قدمت این گورستان و مدفون بودن بسیاری از شخصیت‌های برجسته تاریخی در آن، اندکی توجه از سوی مسئولان ذیربط می‌تواند این گورستان قدیمی را به میراث تاریخی مهمی بدل کند؛ موضوعی که جمهوری اسلامی ایران نیز آن را دنبال کرده است. این مسأله چند ماه پیش در دیداری که در وزارتخانه فرهنگ عراق صورت گرفت، توسط رایزن فرهنگی ایران در راستای تعاملات فرهنگی دو کشور مطرح شد. در این دیدار پیشنهاد مشارکت فعال ایران و عراق در ثبت جهانی قبرستان شیعی «وادی‌السلام» نجف اشرف در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)- که بخشی از مراحل ثبت آن انجام شده است- مطرح شد. نادر کریمیان سردشتی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری یکی از چهره‌هایی است که در این زمینه پژوهش‌هایی داشته است. او معتقد است: «مجموعه تاریخی وادی‌السلام هنوز به‌صورت شایسته معرفی، بررسی و شناسایی نشده و باید پس از بررسی و پژوهش در ردیف یکی از میراث‌های جهانی در یونسکو به ثبت برسد.» بنا به گفته او، شیوه‌های پردازش و ساخت‌وساز قبرها و آرامگاه‌ها در این قبرستان متفاوت و مختلف است.
برخی از قبرها اتاق، باغچه، گنبد یا بارگاه دارند و برخی نیز در فضای باز سنگ قبر دوسویه دارند و برخی دیگر با آجرنما همراه با کتیبه‌ای در داخل آن ساخته شدهاند که براساس اهمیت متوفی، نوع قبرها و آرامگاه‌ها با هم متفاوت است. عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در ادامه با اشاره به اینکه بر سر هر قبر کتیبه‌ای نصب شده که در آن نام متوفی و تاریخ درگذشت او ثبت شده است، گفت: «البته نوع کتیبه‌ها نیز با هم بسیار متفاوت است و برخی دارای ابیاتی به زبان عربی فصیح و عامیانه‌اند.» «شهروند» با توجه به اهمیت مسأله، این موضوع را با معاون میراث فرهنگی سازمان صنایع دستی، گردشگری و میراث فرهنگی مطرح کرد. محمدحسن طالبیان در مورد وضعیت فعلی این قبرستان تاریخی می‌گوید: «مسئولان عراقی باید پاسخگوی وضع فعلی قبرستان وادی‌السلام باشند.» طالبیان در گفت‌وگوی کوتاه خود با «شهروند» به اهمیت گورستان وادی‌السلام اشاره کرد و گفت: «این قبرستان با توجه به پیوند فرهنگی کشور ایران و عراق اهمیت بسیار بالایی دارد. ما به همین دلیل پیگیری بسیاری در این‌باره داشته‌ایم. نامه‌نگاری‌های بسیاری با مسئولان دولت عراق صورت گرفته است، اما تاکنون پاسخی نگرفته‌ایم.»