پولاد امین| بالاخره اتفاقی که تقریبا همگان منتظرش بودند، رخ‌داد و نماینده امسال ایران در رقابت فیلم‌های خارجی‌زبان اسکار به فهرست 10 فیلم نهایی آکادمی راه پیدا نکرد. این اتفاقی است که در روزهای معرفی مستند «در جستجوی فریده» به‌عنوان نماینده ایران به اسکار بسیاری درباره‌اش هشدار داده بودند. هشداردهندگانی که بر این باور بودند تمام هشت فیلم دیگر فهرست اولیه هیأت انتخاب برای معرفی نماینده سینمای ایران به اسکار، یعنی فیلم‌های مغزهای کوچک زنگ‌زده، بمب، سرو زیر آب، آشغال‌های دوست‌داشتنی، قصر شیرین، عرق سرد، متری شیش‌ونیم، سرخ‌پوست و شبی که ماه کامل شد در قیاس با در جستجوی فریده از شانس بالاتری برای موفقیت برخوردار بودند.
البته در آن روزها خیلی‌ها هم از تصمیم هیأت انتخاب و معرفی نماینده ایران به اسکار حمایت کرده بودند. مثلا منتقدی چون خسرو دهقان که گفته بود اگر او هم جزو هیأت انتخاب بود، به این فیلم رأی می‌داد: «چه اشکالی دارد که آدم به تریبون و ذائقه‌های جدید هم راه بدهد؟ وقتی می‌خواهیم برنده شویم، نباید دنبال این باشیم که آیا فیلم انتخابی خوب یا بد است، چون نمی‌خواهیم آن را تحلیل کنیم، بنابراین باید بپرسیم که آیا این فیلم با ذائقه اسکار جور درمی‌آید یا نه؟ تجربه هم نشان داده است که ذائقه اسکار به موضوعاتی ازجمله پرداختن به طبقات فرودست، وجود عنصر ملودرام، جنگ، تبعیض نژادی و قصه‌هایی مثل آنچه در فیلم اصغر فرهادی مطرح بود، نزدیک است.»
مخالفان هم البته با همین استدلال به معرفی در جستجوی فریده واکنش نشان داده بودند. از نگاه این گروه مستند در جستجوی فریده که داستان زنی است که 40سال پیش از سوی خانواده‌اش رها شده و حالا برای یافتن خانواده‌اش از هلند به ایران آمده است، نزدیکی چندانی به ذائقه داوران آکادمی ندارد. تعلق این فیلم به سینمای مستند هم شانس این فیلم را کاهش بیشتری می‌بخشد. به‌هرحال در تاریخ اسکار فیلم‌های مستند در رقابت این بخش هیچ‌گاه شانس بالایی نداشته‌اند و حتی صرف اعلام فیلمی مستند به‌عنوان نماینده یک کشور در این بخش اتفاقی غیرمرسوم و کم‌سابقه محسوب می‌شود.
در این بین، البته یک گروه دیگر هم بودند که بر این باور بودند درگیری‌ها و جدل‌هایی از این دست، تنها و تنها بازی‌های تبلیغاتی و ژورنالیستی است و برای سینمایی که در کل تاریخ اسکار تنها و تنها سه بار به فهرست نامزدها راه پیدا کرده است، تخمین میزان موفقیت احتمالی فیلم‌هایش چیزی جز یک شوخی تلخ نیست.
رقبای فریده
روز گذشته سایت سینمایی ددلاین فهرست 10 فیلم نهایی آکادمی را در بخش فیلم‌های خارجی‌زبان منتشر کرد. فهرستی مالامال از فیلم‌هایی پرافتخار -که از ابتدای سال در انواع و اقسام فستیوال‌ها و مراسم دیده شده‌اند- که گل سرسبدشان فیلم «پارازیت» یا «انگل» از کره‌جنوبی است و اردیبهشت‌ماه امسال در فستیوال کن توانسته است نخل طلا را به دست آورد و همین چند روز پیش هم با سه نامزدی در گلدن گلوب اثبات کرد رویاپردازی‌های اسکاری‌اش منحصر به بخش فیلم‌های خارجی‌زبان نمی‌شود.
«رنج و شکوه» پدرو آلمودووار که پیشتر برای بازی آنتونیو باندراس جایزه بهترین بازیگر مرد را از جشنواره کن به دست آورده، «بینوایان» لاد لی فرانسوی که در همان فستیوال کن برنده جایزه ویژه هیأت داوران شده، «آتلانتیک» ساخته ماتی دیوپ سنگالی که برنده جایزه بزرگ جشنواره کن شده، «نی‌قلیون» به کارگردانی کنتمیر بالاگوف از روسیه که جایزه بهترین کارگردان بخش نوعی نگاه جشنواره کن را به دست آورد و «سرزمین عسل» به کارگردانی تامارا کوتفسکا از مقدونیه که در جشنواره ساندنس جایزه بزرگ داوران بخش مسابقه فیلم‌های مستند سینمای جهان را برده، دیگر فیلم‌های پرافتخار امسال در فهرست 10 فیلم اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان امسال هستند. به اینها اضافه کنید «بدن مسیح» از لهستان را که جایزه سینماهای اروپا را از آن خود کرده، «پرنده رنگین» ساخته واتسلاو مارهول از جمهوری چک، «حقیقت و عدالت» به کارگردانی تانل توم از استونی و «آنها که ماندند» به کارگردانی بارنابش توت از مجارستان که نشان می‌دهند جای فریده در این فهرست چندان هم خالی نیست و حداقل اینکه نمی‌تواند ادعا کند جایش را فیلم‌های بی‌ارزش و بی‌صلاحیت گرفته‌اند...
سرنوشت محتوم
ظاهرا شادمهر راستین، فیلمنامه‌نویس و منتقدی که در زمان معرفی فیلم فریده به اسکار گفته بود، این یک انتخاب دور از ذهن، اما نه بهتر و نه بدتر از انتخاب دیگر فیلم‌های امسال است و باید دید نتیجه این انتخاب در عمل چه خواهد شد، این روزها در قیاس با موافقان چنین تصمیمی دست بالا را دارد: «نگاه ما به آکادمی اسکار، نگاهی مبتنی بر شانس و بخت و اقبال است و هر زمان که شانس با ما یار بود، فیلم‌مان به مرحله نهایی راه پیداکرد. درواقع ما سرمایه‌گذاری برای اسکار نداشتیم و همیشه انتخاب‌هایمان برای این رویداد شبیه بلیت‌های بخت‌آزمایی بوده است و خیلی شانسی منتظر بودیم یک فیلم‌مان بتواند نظرات را به خود جلب کند و جایزه بگیرد.»
از نگاه علی مصلح نه‌تنها فیلم در جستجوی فریده بلکه هیچ‌کدام از ٩ فیلمی که اسم‌شان به‌عنوان گزینه در لیست هیأت انتخاب اعلام شده بود، شانس چندانی برای حضور در فهرست نهایی نداشتند: «برنده‌شدن در بخش فیلم‌های خارجی‌زبان تابع شرایطی است و یکی از مهم‌ترین آن داشتن پخش‌کننده آمریکایی است تا فیلم به فهرست اولیه نامزدها و بعد فهرست نهایی آن راه پیدا کند»...
جلیل اکبری‌صحت انتخاب نشدن فیلم «در جستجوی فریده» را اتفاقی محتمل می‌داند: «این‌گونه نیست که ما هر فیلمی معرفی‌کنیم، اسکار این فیلم را در بین نامزدها قرار دهد. مگر قبلا برای فیلم خانم آبیار و آقای صدرعاملی هم این اتفاق نیفتاده که حالا چنین جوی علیه این فیلم درست شده است؟» به باور این منتقد سینمایی «وقتی فیلمی به اسکار معرفی می‌شود، در کشور جوی شکل می‌گیرد که این فیلم باید اسکار سوم ایران را بگیرد که این انتظار ناشایستی است و فشار زیادی روی تهیه‌کننده و کارگردان وارد می‌کند.»
این یعنی که اتفاق عجیبی نیفتاده و حذف نماینده ایران از فهرست نهایی غیرقابل تصور نیست. در حقیقت اگر نماینده ایران به جمع فهرست نهایی راه پیدا می‌کرد، اتفاق عجیبی رخ داده بود، نه زمانی که داستان همه‌ساله نمایندگان ایران در اسکار (به استثنای سه مورد بچه‌های آسمان، جدایی و فروشنده) یک بار دیگر تکرار شده است. به‌خصوص که در کنار مستند فریده فیلم‌های سرشناسی چون «خائن» مارکو بلوکیو از ایتالیا، انیمیشن «هوایی شدن با تو» از ژاپن و «پسری که باد را مهار کرد» ساخته چیوتل اجیوفور از بریتانیا از ادامه رقابت اسکار بازمانده‌اند که این شاید برای کارگردانان نماینده ایران درد حذف‌شدن را اندکی تسکین دهد.
سلیقه اسکار
مروری کلی بر سلیقه آکادمی نشان می‌دهد اسکار بیشتر دنبال سینمای قصه‌گو، خوش‌ساخت و اورجینال است. فیلم‌های فرم‌گرا در اسکار شانس کمی برای انتخاب در میان نامزدها دارند. همچنین، از آنجا که اسکار با سلیقه جمعی سروکار دارد و مثل یک جشنواره نیست که سلیقه خاص چند داور برنده را مشخص‌کند، فیلم‌هایی که در عرصه‌های بین‌المللی موفق‌بوده‌‌اند، شانس بیشتری برای جلب نظر اعضای آکادمی دارند. در اسکار فیلم برای پسندیده‌شدن اول باید دیده شود و می‌دانیم که شانس دیده‌شدن فیلم‌های فیلمسازان شناخته‌شده، فیلم‌های موفق جشنواره‌های بزرگ و البته فیلم‌هایی با تهیه‌کننده و پخش‌کنندگان قدر بیشتر است که این نشان می‌دهد دیگر فیلم‌های ایرانی امسال هم در صورت معرفی شانس چندانی برای موفقیت نداشتند. برای ایرانی‌ها اسکار البته فاکتور دیگری برای موفقیت هم تعریف کرده که در بندی با عنوان «اصغر فرهادی‌بودن» تعریف می‌شود
حسرت بعد از شکست
همواره بعد از شکست‌ها، حسرت و ای‌کاش از راه می‌رسد. از زمان اعلام حذف قطعی مستند در جستجوی فریده از رقابت اسکار فیلم خارجی‌زبان هم این حسرت‌ها را از زبان‌های مختلف شنیده‌ایم، به‌خصوص در فضای مجازی که بسیاری به رقابت متری شیش‌ونیم و قصر شیرین پرداخته‌اند که اگر رضا میرکریمی سعی‌نمی‌کرد با استفاده از اهرم خانه سینما فیلمش را به اسکار معرفی کند، الان فیلم سعید روستایی در بین 10 فیلم نهایی بود. عده‌ای هم به فیلم شبی که ماه کامل شد، اشاره کرده‌اند که شاید از نظر تولید و مایه‌های دراماتیک و البته موضوع و مضمون دنیاپسند، بهترین گزینه برای معرفی به اسکار و موفقیت احتمالی بود...
تاریخ شکست
هومن داودی، منتقدی که سال‌هاست در کانادا اقامت دارد، نامزدشدن فیلم‌های مستند را در بخش فیلم خارجی‌زبان غیرعادی و غیرمعمول می‌داند: «به‌هرحال فیلم‌های مستند بخشی مخصوص به خودشان دارند و موفقیتی هم اگر باشد در آن بخش به دست می‌آید. البته به این معنی نیست که بگوییم حضور و موفقیت فیلم مستند در این بخش ممکن نیست. با توجه به موج تازه مستند در سینمای جهان که مستندها کلا شکل ساختارمند و دراماتیک پیدا کرده‌اند، اگر یک فیلم مستند از لحاظ دراماتیک قوی باشد، وجوه داستانی قدرتمندی داشته باشد و بتواند با بیننده‌ها و مخاطبانی از سراسر دنیا به شکل مستقیم ارتباط برقرارکند، می‌تواند با فیلم‌های درام رقابت کند. البته تاکنون این اتفاق نیفتاده و هیچ مستندی برنده بهترین فیلم خارجی زبان در اسکار نشده است.