[حسام‌خراسانی] این روزها شیوع ویروس کووید-19 در جهان تأثیرات بسیاری بر جنبه‌های مختلف زندگی انسان‌ها گذاشته، تأثیراتی که مناسک و مراسم دینی، مذهبی را نیز تحت‌الشعاع خود قرار داده است. مسلمانان جهان در ماه رمضان امسال روزه‌‌داری به شکل متفاوتی را تجربه می‌کنند. رمضان امسال با دوران شیوع ویروس مرموز کرونا مقارن شده و روزه‌داران در کشورهای اسلامی از برگزاری برخی از اجتماعات مذهبی محروم شده‌اند. اکنون مهم‌ترین پرسش برای مسلمانان نحوه برگزاری این فرایض شرعی در پاندمی کروناست. «شهروند» به همین منظور در گزارشی به واکاوی ابعاد اجتماعی و اعتقادی این چالش در گفت‌وگو با کارشناسان دینی و تبلیغی پرداخته است. این مبلغان دینی ضمن پراهمیت خواندن مسأله عبادت و گوشه‌نشینی‌‌های فردی در این ماه مبارک، بر ضرورت رعایت اصول بهداشتی در شرایط کنونی تأکید می‌کنند. آنچه در ادامه می‌خوانید شرحی از این گزارش است.
عبادت به معنای اطاعت و پیروی خاضعانه است که جنبه‌های مختلف و بسیاری دارد. به‌طور مثال در منابع دینی سفارش شده برخی عبادت‌ها مانند نماز جماعت که روح یگانگی و وحدت را تقویت می‌کند و جنبه تعظیم شعائر الهی دارد، به صورت گسترده و آشکارا برگزار شود، اما برخی دیگر عبادت‌هایی مانند نماز شب، روزه و دستگیری از نیازمندان، ازجمله عبادت‌هایی هستند که بر انجام پنهان آن تأکید بیشتری شده است. دوری از آفت ریا ثمره‌ای است که انجام این اعمال خیر به صورت فردی و پنهانی به دنبال دارد. مسأله‌ای که حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدجواد باقری، کارشناس مذهبی و امام جمعه شهرستان اسالم نیز بر آن تأکید دارد. این روحانی ضمن پر اهمیت خواندن عبادات جمعی به تقسیم اعمال عبادی در دو بخش فردی و گروهی در گفت‌وگو با «شهروند» می‌پردازد.
عبادت‌های خالصانه
باقری معتقد است شیوع ویروس‌کرونا و خانه‌نشینی مردم، فرصت مناسبی برای عبادت‌های خالصانه به‌ویژه به شکل پنهان آن در ماه مبارک رمضان است. او در توضیح این بخش از صحبت‌های خود می‌گوید: «هر چند انجام عبادات به صورت جمعی مثل نماز جماعت و جمعه و دعای جمعی فضیلت و ثواب بیشتری دارد، ولی در مواقع اضطراری مانند شرایط کنونی، به جهت امر مهم‌تری همچون حفظ سلامت و جان افراد حدالمقدور باید از حضور در این برنامه‌ها خودداری کرد.» او در تکمیل صحبت خود در این بخش به مصداق‌هایی از منابع دینی می‌پردازد: «در منابع تاریخی اسلام هم آورده شده که در زمان خوف و جنگ که احتمال به خطر افتادن جان افراد وجود داشته، عده‌ای نماز را می‌خواندند و عده دیگر به حراست و پاسداری می‌پرداختند و پس از اقامه نماز گروه اول، گروه دوم نماز را اقامه میکردند. این موضوع به این مسأله دلالت دارد که در دین مبین اسلام حفظ جان مسلمان امر مهمی به شمار می‌آید.»
تقویت معارف دینی در خانواده
باقری، تقویت معارف دینی در خانواده را یکی دیگر از ثمرات عبادت فردی عنوان می‌کند. این کارشناس دینی با بیان اینکه در شرایط کنونی دنیا اغلب مردم در قرنطینه خانگی روزها را طی می‌کنند، می‌افزاید: «خانه‌نشینی اثرات خوبی هم دارد که یکی از آنها تقویت الفت دینی و مذهبی در خانه و خانواده است.» او با ذکر خاطره‌ای طنزآمیز ادامه می‌دهد: «یکی از دوستان می‌گفت، چون من همیشه در مسجد نماز جماعت می‌خواندم، دختر خردسالم هیچ‌وقت من را درحال اقامه نماز ندیده بود. حالا با این شرایط کرونا او هم نماز خواندن من را در خانه می‌بیند و تازه متوجه شده که پدر هم نمازخوان است.» این کارشناس دینی یکی دیگر از برکات ماه رمضان را فرصت حضور فعالانه مبلغان دینی در فضای مجازی می‌داند و این امر را فرصتی برای ارایه مفاهیم دینی در شبکه‌های اجتماعی عنوان می‌کند.
توجه دین به حیات انسان
ارتباط دین و سلامت مسأله‌ای است که در این دو ماه که جهان با شیوع کرونا مواجهه بوده، مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. این کارشناس دینی در ادامه به بیان توضیحاتی در مورد این چالش می‌پردازد: «حفظ سلامتی و حفظ جان از مهم‌ترین مسائلی است که مورد توجه دین و به‌ویژه دین مبین اسلام است تا جایی که بسیاری از احکام شرعی در مواقع ضروری به جهت حفظ جان انسان و نفس محترم استثنا شده و تعطیل می‌شود.» از نگاه باقری تعطیلی اجتماعات دینی در کشور نیز در چارچوب این اصل مهم دینی قرار دارد. او معتقد است در شرایط کنونی یکی از وظایف فرد روزهدار حفظ سلامت خود و دیگری است. او در تکمیل این بخش از صحبت‌های خود می‌گوید: «توصیه‌های فراوان درباره رعایت بهداشت، نظافت فردی و اجتماعی در آیات قرآن و احادیث معصومین ذکر شده است. اما متاسفانه عده‌ای سعی دارند، دین و علوم تجربی را در تقابل و تضاد با یکدیگر نشان دهند. این افراد منکر نقش دین در مسائل علمی و حوزه سلامت می‌شوند. در مقابل هم برخی می‌خواهند علوم تجربی و علم روز را انکار کنند و نقش آن را کاملا باطل و بی‌اثر بدانند که هر دو روش غلط و باطل است. همان‌طور که عالمان دینی با تلاش و اجتهاد احکام دین را از منابع آن استخراج می‌کنند دانشمندان علوم تجربی نیز با آزمون و خطا نتایج علمی را از آزمایشات خود بدست می‌آورند. البته در هر دو سو هستند افرادی که دانسته‌های خود را وسیله رسیدن به اهداف کوتاه مدت مادی و دنیایی قرار می‌دهند و به ساحت دین و علم ضربه می‌زنند وگرنه دین و سلامت و علوم روز و تجربی هیچگاه تضادی با همدیگر ندارند.»
ضرورت احسان و اکرام
از نگاه قرآن یکی از نشانه‌های تکذیب دین این است که انسان در مقابل فقر فقیران و محرومان بی‌تفاوت باشد: «ارایت الذی یکذب بالدین. فذلک الذی یدع الیتیم و لایحض علی طعام المسکین». باقری با اشاره به این اصل قرآنی به موضوع ضرورت احسان و اکرام در شرایط کنونی می‌پردازد: «مومن نباید احسان و اکرام را فقط منحصر در اطعام و غذا دادن به دیگران کند. همان‌طور که در تعالیم دینی از آیات قرآن و کلام گوهربار معصومین(ع) ذکرشده‌است، صدقه فقط کمک مالی به نیازمندان نیست و هر کار خیر و نیکویی که بتواند دل کسی را شاد کند یا منفعت غیرمادی به دیگران برساند، صدقه و در برخی موارد صدقه جاریه شمرده شده است.» این مبلغ دینی ادامه می‌دهد: «افراد بسیاری در جامعه هستند که تا پیش از شیوع این ویروس و بیماری صاحب شغل و درآمد بودند، ولی به خاطر نوع شغل خود در این ایام کارشان تعطیل شده و با مشکلات مختلفی دست‌وپنجه نرم‌می‌کنند. بسیاری کارگر روزمزد بودند و الان فاقد شغل هستند، افرادی که آبرومندند و از شرم و حیای خود هیچ‌وقت به کسی نیاز خود را مطرح نمی‌کنند. بهتر است هزینه‌هایی که هر سال صرف مراسم افطار می‌شد و در بسیاری از موارد افراد غیرنیازمند بر سر این سفره‌ها می‌نشستند، با برنامه‌ریزی دقیق به سمت کمک به نیازمندان آبرومند و کسانی که در اثر این بیماری آسیب معیشتی و اقتصادی دیده‌اند، هدایت شود.» او در تکمیل صحبت‌های خود با اشاره به سخنان رهبر معظم انقلاب در مورد کمک مومنانه می‌گوید: «باید نیازسنجی‌هایی انجام شود و روزه‌داران براساس نیازها اقدام کنند. بعضی افراد نیازمند تأمین اجاره معوقه، برخی مواد غذایی و بعضی‌ها دارو و لوازم بهداشتی هستند، باید کمک‌ها را به این سمت‌وسو هدایت کرد. اگرچه در این روزها محدودیت اجتماعی ایجاد شده، اما راه کار خیر باز است و هیچ زمانی بسته نمی‌شود، بلکه شکل و صورت آن تغییرمی‌کند.»
اهمیت علم در دین
محسن غرویان، استاد حوزه و دانشگاه یکی دیگر از کارشناسان مذهبی است که اعتقاد دارد در شرایط کنونی حفظ جان و اجرای دستورات کارشناسی و توجه به نظرهای متخصصان از تکالیف روزه‌داران است. او در تحلیل آنچه این روزها برخی روحانیون با عنوان طب اسلامی مطرح می‌کنند، می‌گوید: «اصلا دین برای مسائل تجربی نیامده است و هیچ دلیلی ندارد برای سردرد، دل‌درد و... به دین رجوع کنیم.» این پژوهشگر دینی ضمن تأکید بر عنصر عقل در دین می‌گوید: «در اسلام به عقل بهای بسیاری داده شده و خود ائمه(ع) به صورت مدام بسیاری از امور را به عقل ارجاع می‌دادند. سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز نشان می‌دهد که آنان باوجود اینکه بیش از هر فرد دیگری به مرگ و فلسفه آن آگاه بودند، اما در مواقع بیماری به طبیب مراجعه و از توصیه‌های آنان استفاده میکردند.» غرویان ادامه می‌دهد: «اینها نشان می‌دهد هر فرد مسلمان باید توصیه‌های بهداشتی را رعایت و سلامت خود را حفظ کند و اگر مقدر الهی باشد، مرگ سراغ ما خواهد آمد.»
عزلت‌نشینان روزهدار
در این روزهای ماه رمضان که ویروس کرونا بر کشور ما سایه انداخته و مردم روزهدار با دغدغه‌ها و نگرانی‌های زیادی مواجه هستند، علما و بزرگان دینی نیز ضمن تأکید بر رعایت هشدارها و دستورالعمل‌های بهداشتی، توصیه‌هایی درباره انجام برخی از فرایض دینی و قرائت ادعیه‌ها داشته‌اند. «قرائت سوره قدر»ٰ، «تلاوت قرآن»، «دعای هفتم صحیفه سجادیه» و خواندن ادعیه‌هایی همچون جوشن کبیر ازجمله این موارد است. مواردی که حجت‌الاسلام علیرضا شاهسونی نیز به آن اشاره دارد. این مُبلغ دینی با استناد به آیه ۵۵ سوره اعراف می‌گوید: «طبق این آیه عبادت‌های پنهان سفارش شده، کلمه خفیه به معنای تنهایی است. یعنی انسان در گوشه‌ای عزلت گزیند و به عبادت و قرائت قرآن مشغول شود.» مدیرعامل موسسه فرهنگی قرآنی بیت‌الاحزان حضرت زهرا(س) معتقد است در این روزها افزایش فعالیت‌های فرهنگی و هنری در فضای مجازی و ایجاد گروه‌های آنلاین مشاهده می‌شود که می‌توان آن را ماحصل شرایط کنونی دانست. او در تکمیل این بخش از صحبت‌های خود می‌گوید: «تعداد بسیاری از علاقه‌مندان در فضای مجازی به صورت جمعی فعالیت‌هایی را اجرا می‌کنند که همین کار را نیز می‌توان در حوزه قرآن انجام داد و تلاوت‌های جمعی را برگزار کرد.» شاهسونی در ادامه با استناد به آیه ۲۷۴ سوره بقره ادامه می‌دهد: «مسأله عبادت به مانند صدقه است که هم به صورت مخفیانه و هم سفارش شده است، چون وقتی صدقه‌ای را به صورت پنهانی به فقیر می‌دهیم، اخلاص در این عمل حفظ می‌شود و فقط نیت الهی در آن وجود دارد و از طرف دیگر وقتی صدقه را به صورت آشکار می‌دهیم، درواقع الگوسازی و دیگران را تشویق به این کار می‌کنیم.»
درنگی در ماه میهمانی خدا
[سید طه موسوی] هر میهمانی و ضیافتی آدابی دارد، آدابی که در یک سوی آن میزبان و سوی دیگر میهمان قرار دارد. این آداب تجلی‌بخش زیبایی و شکوه یک ضیافت به شمار می‌آیند، به زبان امروزی هر میهمانی پروتکل‌‌هایی دارد که باید کاملا مراعات شود. «چگونه وارد شویم؟» «چگونه رفتار کنیم؟» «در کجا بنشینیم؟» «چه کلماتی بر زبان بیاوریم؟» و «چگونه و چه زمانی از میهمانی خارج شویم؟» این چند پرسش تاملی بر آداب یک میهمانی به شمار می‌آیند. بی‌تردید زمانی که دعوت‌کننده خداوند سبحان است، این تامل صدچندان است.
به نگاه نگارنده اکنون که انسان از جبر روزگار در عصر و زمانه‌ای به سر می‌برد که تداوم اپیدمی ویروس کرونا در دنیا به تغییرات ناگهانی فضا و سبک زندگی او منجر شده است، باید با تقویت معنویت و ارتباط با حضرت حق ایمنی روح خود را نیز ارتقا دهد. اما این ارتقا و صیقل روح چگونه ممکن است؟ به نظر بهترین پاسخ به این پرسش بیت پرمضمون سعدی است: «عبادت به جز خدمت خلق نیست». این بیت گویای این اصل است که معنویت منهای دیگرخواهی معنا ندارد. بی‌شک یکی از ارزش‌های قطعی که واقعا ارزش انسانی است، خدمتگزارِخلق خدا بودن است.
حقیقت آن است که بحران کرونا در کنار ابعاد منفی خود بیانگر این مسأله است که قرنطینه و به نوعی خلوت‌گزینی از جهاتی بسیار خوب و مثبت است و جهان برمبنای فطرت به شدت تشنۀ معنویت است. در این ماه همه مسلمانان دعوت ذات اقدس الهی هستند و بر سر سفره‌ای قرار می‌گیرند که سرشار از نور و برکت و مغفرت است. اینجا میزبان ما یک را هزار‌هزار می‌بیند، اینجاست که یک شب با هزار شب برابری می‌کند.
ماه رمضان امسال فرصتی مغتنم است برای این صیقل و ارتقای روح. یک میدان واقعی برای پیشی‌گرفتن در کار خیر است و چه خیری بالاتر از نجات جان آدمی. قرآن‌کریم نیز در این زمینه ارزش‌هایی از قبیل رسیدگی به امور نیازمندان را ضرورت دینداری می‌داند: «لَیسَ الْبِرَّ انْ تُوَلّوا وُجوهَکمْ ..، وَلکنَّ الْبِرَّمَنْ امَنَ بِاللهِ ... و اتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ .. » (بقره/۱۷۷)
امسال زمینه پیروزی و سعادت از همه سال‌ها مهیاتر است، چراکه سفره‌های رنگین بسیاری از همنوعان ما دستخوش آفت یک میهمان ناخوانده به نام ویروس کووید-19 یا بیماری کرونا شده است. پس حالا که بیماری عالم‌گیر کرونا همۀ شئونات زندگی فردی و اجتماعی و سلامت جسمی و روانی را در جوامع مختلف هدف قرار داده، باید میهمانی این ماه مبارک بستری شود برای صیقل روح و نفس انسان روزهدار. به نگاه نگارنده رمضان امسال می‌تواند به فرصتی بزرگ و به تعبیر رهبر معظم انقلاب یک رزمایش گسترده برای کمک به فقرا و نیازمندان بدل شود. بیاییم در این ماه میهمانی کمی درنگ کنیم، شاید روزگار با ورود ویروس کرونا برای ما یک سرمشق نوشته است، درنگ کنیم که به قول آن بیت معروف: که گر گدا کاهل بود، تقصیر صاحب خانه نیست.