روزنامه شهروند کد خبر: 102823 تاریخ خبر: ۱۳۹۶ يکشنبه ۲۱ خرداد خانواده زود به من فهماند که دخترم گفت و گو با دکتر منصوره اتحادیه درباره زندگی کودکان در روزگار گذشته مهدی یساولی- دبیر روایت نو| این توصیف ژوزف آرتور گوبینو درباره ایرانیان در کتاب <<سه سال در ایران>> شاید بتواند یک تصویر کلی و سرراست از ایرانیان در گذشته به دست دهد که چگونه زندگی را آسوده می گرفتند، از آن لذت می بردند و مشکلات را به هیچ می انگاشتند <<من در هیچ یک از نقاط جهان ملتی را ندیده ام که از لحاظ کنار آمدن با مشکلات زندگی بقدر ایرانیان فیلسوف مشرب باشد و دشواریهای جهان را به دیدة حقارت بنگرد و اغلب ایام زندگی را صرف تفریح نماید ... این ملت باهوش و ظریف برای هر مشکلی یک راه حل و برای هر کوچة بن بستی، یک گریزگاه پیدا کرده است>>. امروز از هر ایرانی که درباره گذشته خود، به ویژه روزگار کودکی و جوانی اش بپرسی، هر توصیفی که ارایه شود، به ته مایه ای از افسوس نسبت به روزگار گذشته آمیخته است؛ این که زندگی گذشته بهتر بود و از این دست تعبیرها. مردمان ایران، هر جا که از زندگی شخصی و اجتماعی سخن به میان می آید، معتقدند <<زندگی گذشته راحت تر بود>>. بررسی این که <<راحتی>> یادشده از کجا سرچشمه می گیرد شاید موضوعی دامنه دار باشد؛ مگر می توان از گذشته ای سخن راند که بهداشت فردی و همگانی، اصلا مطرح نبوده، شهرها نمایی زیبا نداشته اند، خوراک و پوشاک به اندازه کافی در دسترس شهروندان نبوده، امکانات به معنای امروزی، اساسا معنایی نداشته است و البته بسیاری کمبودهای دیگر؛ آنگاه کسانی که خود، این کمبودها را بیان می کنند، موکدا بگویند <<زندگی آن روزها راحت تر و بهتر بود>>. مگر می شود؟ پاسخ هایی گوناگون به این پرسش می توان داد؛ به ویژه از جنبه های علمی و محققانه. <<روایت نو>> اما در بخش تاریخ شفاهی خود برآن است به شیوه ای دیگر، بی آن که زمینه داوری پدید آید، روایت گونه از زبان کسانی که <<آن روزها>> را تجربه کرده اند، تصویری به دست دهد. خواننده چنین توصیف هایی شاید خود بتواند پاسخ های مورد نظرش را از درون این توصیف ها بیابد. گفت وگو با دکتر منصوره اتحادیه، استاد و پژوهشگر تاریخ بدین منظور انجام شده است. منصوره اتحادیه (نظام مافی) در سال ۱۳۱۲ خورشیدی در تهران زاده شده است. این تاریخ نگار، نویسنده، ناشر و استاد دانشگاه، در سال ۱۳۵۸ از دانشگاه ادینبورگ انگلستان در رشته تاریخ دکترا گرفت و سپس در سال ۱۳۶۲ مدیریت نشر تاریخ شد. او پس از سال ها تدریس تاریخ در دانشگاه تهران تاریخ، کتاب ها و مقاله هایی بسیار در این زمینه نگاشت و منتشر کرده است. خاطرات تاج السلطنه، آمار دارالخلافه تهران و خاطرات و اسناد حسینقلی خان نظام السلطنه مافی و اینجا طهران است، از کتاب ها و پژوهش های برجسته وی به شمار می آیند. بررسی زندگی روزمره در گذشته، یکی از موضوع های نو در حوزه تاریخ شفاهی به شمار می آید. شما به عنوان استاد و پژوهشگر تاریخ، در پژوهش ها و نگاشته های خود به بهره گیری از داده های تاریخ شفاهی اهمیتی بسیار داده اید. آگاهی از زندگی روزمره گذشتگان، داده هایی بسیار در حوزه های همگانی و تخصصی بررسی های تاریخی امروزه به ما وامی گذارند. گفت وگو با سرکار درباره زندگی و کودکی در روزگار گذشته، بر اساس تجربه شخصی تان از این دریچه انجام می پذیرد. تا آنجا که می دانم شما در نوجوانی ایران را ترک گفتید ... من دوازده سالگی به اروپا فرستاده شدم. بچه بودم که رفتم! خب تا دوازده سالگی به هرروی همه کودکی و بخشی از نوجوانی تان را در جامعه ایران گذراندید. می توانید برایمان بگویید زندگی دختربچه های آن روزگار چگونه می گذشت؟ خب، خاطره هایی از آن روزگار به یادم مانده است! مهم ترین هایش توصیه هایی تربیتی و آموزشی بود که دایه ها به دختربچه ها می کردند؛ مثلا این که ننه، دامن ات را پایین بکش پاهایت معلوم نشود، یا دولا نشو! خب آن زمان که دخترها شلوار نمی پوشیدند! این ها را دایه ها می گفتند؟ بله دیگر! آن ها همواره از این داستان ها و توصیه ها می گفتند. بچه ها امروزه خیلی راحت اند؛ یک جین می پوشند و هر کار که می خواهند می کنند. ما که از درخت می رفتیم بالا، داد و بیداد بود که بلا سرت می آید و چوب به پایت می رود. از این داستان ها زیاد داشتیم. بخشی از تربیت و وظیفه آموزش بچه ها زیر نظر دایه ها بود؟ بله. به ویژه دخترها! مثلا داستان دختری که می خواست به سن تکلیف برسد، مادرها خیلی مسایل را نمی گفتند؛ این بیش تر برعهده ننه ها بود. تاج السلطنه، دختر عصیانگر و شورشی ناصرالدین شاه قاجار نیز در کتاب خاطرات اش، از این روش و نظام تربیتی به تفصیل انتقاد می کند؛ این که مادرها بچه ها را به دایه ها می سپردند و خود دخالتی در تربیت نمی کردند. بله. همینگونه بود. ننه هر شب پهلوی من می خوابید. من اگر می خوابیدم ننه ام نیز همانجا در اتاق با من می خوابید. این خیلی نزدیکی می آورد، مادرم که پهلوی من نمی خوابید؛ مگر زمانی که ناخوش می شدیم و مثلا شب تب داشتیم، پیش مادرم می رفتیم. ننه همیشه حضور داشت و خیلی هم نزدیک بود. دده هم پیش مان می خوابید. مثلا یادم است من و برادرم، هر دو سرخک گرفتیم. سرخک در روزگار قدیم، یک عارضه و بیماری بد و سنگین بود. اتاقی را تاریک می کردند و بچه ها را آنجا می گذاشتند، چون جوش می زدند و وضعیتی بد داشتند. دده به آنجا می آمد تا ما را نگه دارد. دده خیلی قصه بلد بود و ما را آرام می کرد. برادرم به همین دلیل او را با روسری به تخت بسته بود که نرود و همانجا بنشیند [با خنده]! آن ها واقعا محبت داشتند؛ هنگامی که در یک خانواده کار می کردند، دیگر عضوی از خانواده می شدند. محبتی که داشتند واقعا قلبی بود. این را واقعا حس می کردیم که همچون بچه های خودش ایم. مادرم که مثلا با ننه دعوا می کرد، من طرف ننه ام بودم. ننه یواشکی با من گفت می دانید خانم یک خانم بود و او هم فاطمه زهرا بود، این ها خانم نیستند [با خنده]. از صبح که زندگی روزانه آغاز می شد، شمایل زندگی شما چگونه بود؟ بازی دیگر، بازی! ما معلم در خانه داشتیم و درس می خوانیدم. درس مهم بود. دسته جمعی درس می خواندید؟ بله. عبدالله مستوفی نیز در کتاب <<شرح زندگانی من>> از مکتب خانه های شخصی و خانوادگی در روزگار کودکی اش در دوره قاجار یاد می کند. بله، مثلا ما معلم خانگی داشتیم، یک عصمت خانم بود که هم بازی کودکی مادرم به شمار می آمد. او پاره ای آموزش ها را می داد و برادرش نیز برای آموزش حساب و هندسه به خانه مان می آمد. مدت ها با این ها درس خواندیم. یک معلم فرانسه داشتیم که مدتی با ما زندگی کرد. یک خانم لهستانی بود که در دوره جنگ دوم جهانی بود. این خانم از لهستانی های مهاجر بود که در دوره جنگ به ایران آمده بودند. این البته تجربه زندگی من است! همه البته اینگونه نبودند. بازی هم در کنار درس بود؟ بله. خیلی بازی می کردیم. ببینید! رسم و رسوم اما خیلی مهم بود. اگر عید می رسید، دیدوبازدید اهمیت می یافت. اگر محرم می شد، سنت های آن را باید به جا می آوردیم. اگر ماه رمضان می شد، نیز روشی دیگر برای زندگی برپا بود. همه این سنت ها و رسم ها خیلی جدی بود. اگر یک بزرگ تر می آمد ما باید حتما تعظیم می کردیم و جلوی او آرام می بودیم. می دانید! زندگی امروز خیلی بی قید و ازهم گسیخته شده است. روزگار کودکی ما ضابطه و قاعده ای ویژه داشت. یعنی آن قاعده ها در روزگار کودکی شما برای بچه ها اهمیت می یافت؟ بله. سنت مهم پنداشته می شد. مثلا یک ماه پیش از عید همه خانواده بسیج می شدیم شیرینی عید بپزیم؛ شیرینی که نمی خریدیم، باید می پختیم؛ اصلا امکان نداشت شیرینی بخریم، چون نبود. همه، خاله، عمه، دده و دخترش و فلان و فلان می آمدند. این رسم ها و برنامه ها برای بچه ها جشن بود. بادام ها را می چیدند و خیس می کردند، سپس پوست اش را گرفته، می خشکاندند. چه می دانم، هل می گرفتند و نشاسته آماده می کردند. همه چیز در خانه آماده می شد! مثلا یادم است همه تابستان را رب می پختند، نشاسته و لواشک درست می کردند، مربا می پختند. فصل ترشی، برنامه هایی ویژه داشت یا مثلا فلان چیز را خریده، خشک می کردند. این ها پدیده هایی است که اکنون دیگر وجود ندارند. نصف زندگی بچه ها نیز با این ها همراه بود؛ لذت داشت، چون همه فرصتی برای شیطانی های ما بود هم کمک می کردیم. عمه پدرم، پیرزنی بود که خانم باجی نام داشت. او که خانمی خیلی خوب بود با پسرش زندگی می کرد اما از پدر من مقرری می گرفت. ماهی یک بار با درشکه به خانه ما می آمد و چند شب می ماند. ما هم نمی گذاشتیم برود. خانم باجی سید هم بود، می گفت کفش های من جلوی پایم جفت می شود. ما هم بچه بودیم و همیشه منتظر می ماندیم این را ببینیم. او متخصص خال گذاشتن روی نان نخودچی بود. یک پَر را در تخم مرغ می زد و روی نان نخودچی خال می گذاشت. بیچاره کار بیش تر هم از او برنمی آمد. این ها چیزهایی است که در ذهن ام مانده است. دَلِگی ما بچه ها هم در این میانه ماجراهایی داشت که گاه خرابی به بار می آورد. همواره حساب می کردیم سینی باقلوا را کجا می گذارند که ما برویم خرده هایش را بخوریم. می دانید! زندگی ها خیلی ساده بود. این منظره را یادم است؛ مادربزرگ ام قوطی شیرینی که می خریدیم، قدیم نخ داشت، چسب که نبود؛ نخ قوطی شیرینی را جمع می کرد و نگه می داشت ... چرا؟ چون در همه چیز صرفه جویی می شد. که شاید زمانی به کار آید؟ بله، هیچ چیز را دور نمی انداختیم. شیشه مربا خالی می شد، می شستیم برای مربای بعدی نگه می داشتیم؛ اینگونه نبود که بخریم و دور بیندازیم. مرغ در خانه ها نگه می داشتیم که پوست هندوانه می خورد و تخم می گذاشت، گاو و سگ داشتیم که غذاهای مانده را می خوردند. زباله به اندازه امروز نبود اصلا؛ همه چیز مصرف داشت، مگر دیگر چه می شد که چیزی را دور می ریختیم. آموزش هایی که گفتید در خانه به بچه ها داده می شد، بیش تر چه بود؟ تا زمان مدرسه همان ها بود که گفتم. زمانی که مدرسه رفتم، جنگ دوم جهانی پایان یافت. مدتی کوتاه پس آن از ایران رفتم. خب، این البته خیلی استثنا بود. تا زمانی که ایران بودم مادرم می ترسید ناخوش بشویم. تیفوس خیلی زیاد بود. مادربزرگ ام در بچگی تیفوس گرفته بود و خانواده می ترسیدند ما هم بگیریم؛ بنابراین ما بیش تر در خانه بودیم ولی خب همانجا درس می خواندیم، هرچند فقط خواندن و نوشتن و حساب و زبان بود؛ چیز دیگر نمی خواندیم. اهل خانه صبح ها معمولا از چه ساعتی بیدار می شدند؟ به ویژه بچه ها. زود، خیلی زود! فکر می کنم هشت صبح همه صبحانه خورده بودیم. همه در ایران صبح زود برمی خاستند، شب هم زود می خوابیدند. حتی اگر کاری نداشتند صبح باید زود بیدار می شدند؟ بله. زندگی همیشه بالاخره کارهایی داشت. یادتان است صبحانه ها چه بود؟ بله، کره و مربا، نان و پنیر و چای. آن زمان هم چای شیرین در صبحانه ها بود؟ بله، و نان و پنیر، چای شیرین و کره و مربا. زندگی در آن روزگار خیلی ساده بود! هیچ چیز عجیب و غریب در زندگی های ما نبود. زندگی خانواده ما البته لوکس تر داشتیم ولی لوکس عجیب و غریب نبود؛ مثلا اگر مربا و کره می خوردیم، معمول زندگی کارگر ایرانی نان و پنیر بود. چیزهای فرنگی چندان در میان خانواده ها نبود؛ لباس در خانه می دوختیم، کفش را کفاش برایمان می دوخت. لباس، کفش و کیف آماده نبود. تا خیلی وقت اینگونه بود. ارمنی ها خیلی خوب کفش می دوختند. خانم ها پیش آن ها کفش می دوختند. دیگری، کیف می دوخت. همه وسایل خانگی بود و در خانه تهیه می شد. مثلا مادربزرگ من یک خانم داشت که خیاط بود. تابستان ها برای مادربزرگ ام و ما لباس خنک و زمستان ها پالتو می دوخت. وعده های غذایی همین سه نوبت مرسوم بود؟ ظهر ناهار می خوردیم، عصرانه هم بود و اهمیت داشت! ما که بچه بودیم وسط صبح و ظهر هم چیزی می دادند، به زور! میوه ای یا خوراکی بود که معمولا گرسنه نمانیم. عصرانه هم حتما داشتیم مثلا ساعت چهار چیزی می خوردیم. پاره ای جهانگردان در دوره های گذشته در سفرنامه هایشان روایت کرده اند که ایرانی ها معمولا دو وعده غذا می خورند؛ یک صبحانه و یک شام، اما ناهار نمی خورند. زمان شما اینگونه بود؟ نه، نه! ما که سه وعده را داشتیم، حتما سر میز می نشستیم، غذا پخته، شام معمولا آبگوشت، شامی یا یتیمچه بود؛ گوشت کم تر بود ولی ظهر حتما پلو خورش مهیا می شد. عصرانه چه بود؟ نان و پنیر و میوه مثلا هندوانه. کودکی های ما نیز عصرانه معمولا جزو جدایی ناپذیر وعده های روزانه بود. حتما باید نان و پنیر و سبزی می خوردند. بله، بچه ها از مدرسه که می آمدند، خب گرسنه بودند. بازی ها و دیگر سرگرمی هایتان چه بود؟ ببینید! بازی ها با توجه به امکانات زمانه بود، مثلا بالا رفتن از درخت و گردو کندن و چال کردن، جزو سرگرمی های همیشگی در تابستان بود. چرا گردو را چال می کردید؟ چون پوست آن دست را سیاه می کرد و هنگامی که چال می کردیم، زود می پوسید و دست هایمان دیگر سیاه نمی شد. بعد، شاتوت می کندیم و قورباغه می گرفتیم. قاشقک می انداختیم در لیوان که این ها دم درآورند و قورباغه شوند. سوسک پیدا می کردیم. عصرها هم برای پیاده روی و گردش به صحرا می رفتیم. کجاها؟ شمیران به ویژه در تابستان ها. به جالیزها می رفتیم و خیارهای کوچک می کندیم و می دزدیدیم؛ برای این که جالیز مردم بود دیگر! (با خنده). خانه شما در آن زمان کجای شهر بود؟ ما در بچگی خیلی خانه مان را جابه جا کردیم. اول لاله زار بودیم. همان باغ اتحادیه؟ بله. بعد پدرم یک خانه خرید که اکنون سفارت فلسطین است. سپس یک خانه از قوام السلطنه خرید که اکنون انجمن حکمت و فلسفه در آن جای دارد. بعد عمارتی را خرید که امروزه سازمان انتقال خون در آنجا است. همواره جابه جا می شدیم. ولی در شمیران باغ داشتید؟ بله. تابستان ها شمیران می رفتید؟ بله. خب خیلی رسم بود. خیلی ها تابستان به روستا می رفتند. خانه ما رستم آباد بود؛ کامرانیه و فرمانیه و آنجاها. آن باغ هنوز هم هست. آن زمان آنجاها همه روستا بودند؟ تمام روستا و مزرعه بود. شب صداي شغال مي آمد. ما عصرها می گشتیم. خرمن که می کوبیدند می رفتیم سوار خرمن کوب می شدیم، همچنین گاهی با درشکه به تجریش می رفتیم که میوه بخریم. تجریش نان قندی خیلی خوب داشت. این ها یادگاری های بچگی های من است. آن زمان بچگی های شما، برق که آمده بود؟ رستم آباد نه اما در شهر بله. شب ها هم برق داشتید؟ شب ها هم برق گاهی می رفت ولی شمیران نفت بود، تلفن نبود و راه نیز خاکی بود. ما که می رفتیم، اصلا به شهر نمی آمدیم مگر این که دیگر چه خبر بود. به مریضی هایی چون سرخک و تیفوس اشاره کردید. بچه ها عمدتا چه ناخوشی هایی می گرفتند؟ ناخوشی خیلی زیاد بود. بچه ها فراوان اسهال می گرفتند. یک ناخوشی می گرفتیم که زرده زخم می گفتند؛ این بیماری، تابستان ها تن مان را زخم می کرد. نمی دانم عامل آن مگس بود لابد. دکتر هم اگر لازم بود به خانه می آمد. اصلا تا مدت ها دکتر سرِ خانه می آمد اگر کسی ناخوش می شد. این رسم تا مدت ها برجا بود. این اسهال که فرمودید عمدتا از آب می توانست باشد. حتما از آب بود،؛ ما یک جوی آب داشتیم که این آب خیلی جالب بود. در باغ اتحادیه؟ نه در شمیران. این آب از قنات درمی آمد، سپس از باغ بیرون می رفت و دور باغ می پیچید و دوباره به باغ می آمد، سرانجام نیز دوباره می گذشت و به ده می رفت. آب نخستین بار که از باغ بیرون می رفت، گوسفندهایی که بیرون می چریدند، از آن آب می خوردند؛ همان آب به باغ بازمی گشت و ما مثلا با آن دندان می شستیم؛ آبی که مثلا گوسفندها پشکل در آن ریخته بودند! زندگی ها خیلی ساده بود. البته خب مریضی پیش می آورد! بله دیگر، بیماری ها نیز فراوان بود. تابستان همواره ناخوش می شدیم. آنتی بیوتیک که نبود، ناخوشی ها طولانی می شد. بعد هم روش های معالجه جالب بود؛ دکتر بچه که به خصوص نبود. دکترها نصف مقدار دوای آدم بزرگ را به بچه می دادند. پرهیزهای طولانی هم تجویز می کردند که خودش ناخوشی بیش تر می آورد. مثلا می گفتند این را نخور، آن را نخور و در برابر، یک سوپ آب زیپو درست می کردند که خود آن آدم را ضعیف می کرد و موجب می شد بیماری اولیه تا زمانی دراز بهبود نیابد. وبا چه؟ در زمان کودکی شما وبا نیامد؟ نه، در کودکی های من نبود. وبا در بزرگ سالی ام که بچه هایم کوچک بودند آمد که می گفتند شبه وبا است وبا نیست. ولی وبا وبا است دیگر [با خنده]. ولی در بچگی من یادم نمی آید. آخرین وبای بزرگ همان زمان جنگ یکم جهانی، پیش از از شما بود ... بله، ولی بعد دیگر نیامد. دخترها و پسرها با هم بازی می کردند؟ بله. نمی گفتند بد است؟ نه، ما که بچه بودیم، تعدادمان زیاد بود. مثلا یک عده از فامیل های مادرم که از آذربایجان فرار کرده بودند و از ترس روس ها به تهران آمده بودند، بچه های آن ها با ما زندگی می کردند. بچه های دهاتی ها و البته فرزندان همین باغبان و آشپز و این ها بودند. همه با هم بازی می کردیم و گروهی بودیم. این البته در تابستان ها بود. زمستان خب زندگی همیشه محدودتر بود. من با دایی ام که هم سن بودم خیلی نزدیک بودم. شب ها خیلی پیش ما می آمد یا من خانه آن ها می رفتم. خانه شان یک سینمای کوچک خانگی داشتند که برای زمان بچگی مادرم بود. همان که آپارات می گفتند؟ شاید، بله. فیلم های چارلی چاپلین را می دیدیم. صامت هم بود و فقط تکان می خورد. هرچند کوچک بود و فقط تماشا می کردیم اما جزو مشغولیات جذاب بود. دوره جنگ دوم جهانی که ایران نیز ناخواسته درگیر و اشغال شد، ما خیلی بازی جنگی می کردیم؛ برای این که همواره صحبت از جنگ بود، به همین دلیل بازی های ما هم جنگی می شد؛ جاسوسی و جنگ بازی! نخستین فیلم هایی که در بچگی دیدیم خیلی بر من و هم نسلان ام تاثیر گذاشت. کی جادوگر شهر زمرد بود که وقتی برای بار نخست در یکی از سینماهای لاله زار دیدیم، خیلی خاطره برایم داشت. می دانید! بچه ها امروز به اندازه ای در تلویزیون می بینند که سینما اصلا برایشان جذابیت ندارد. شاید هم اصلا دوست ندارند به آن سالن تاریک بروند ولی برای ما عالمی بود. یکی این فیلم بود که خیلی تاثیر گذاشت، یکی هم فانتازیا. آن فیلم، یکی از سمفونی های بتهوون، گمان ام سمفونی نمره پنج به شمار می آمد که با کارتون درست شده بود. آن هم خیلی برایمان عجیب و غریب بود و خاطره و تاثیر گذاشت؛ خیلی! بزرگ تر که شدیم با مادرم فیلم می رفتیم. آن زمان هم جنگ بود و فیلم های جنگ را نشان می دادند. این دو فیلم را که دیدم بچه تر بودم و خیلی بر من تاثیر گذاشتند. در بازی هایمان گاه یکی مادر و یکی دکتر می شد ولی خیلی وقت ها فیلم می دیدیم. مثلا دزد بغداد را در سینما دیدیم و آن را بازی می کردیم؛ من هم یکی از دزدها بودم. از درخت هم بالا می رفتیم، بالای دیوار هم راه می رفتیم، خیلی هم کارهای بد می کردیم، البته شیطانی دیگر! آخر دیوارها چینه ای و پهن بود و یکی از کارهایمان این بود که بالای دیوار راه برویم. البته خیلی خطرناک بود. خب طبیعتا در نبودِ سرگرمی ها ... بله، خودمان باید اختراع می کردیم. گل بازی سرگرمی مورد علاقه مان بود. یکی از کارهای من و دایی ام این بود که گل قلنبه کرده، در آن یک سنگ جای داده، می گذاشتیم در آفتاب خشک شود. این ها را سپس بالای پشت بام می بردیم و منتظر می ایستادیم یک نفر بگذرد و از این ها به سرش بزنیم؛ خدا را شکر هیچ گاه هم نخورد! مثلا نصف روزمان به درست کردن گل می گذشت. آن دنیا امروزه همچون خواب و خیال است، برای این که به اندازه ای مشغولیت بچه ها، تربیت بچه و توجه به او زیاد است که تفاوتی بسیار با روزگار گذشته دارد. آن زمان اصلا کسی توجه نداشت، فقط سر غذا مثلا مرتب می گفتند غذا بخورید، روی سفره نریزید، ته بشقابی نگذارید؛ در همین اندازه بود دیگر، یا این که سلام کنیم و با احترام خداحافظی بگوییم؛ دیگر بقیه روز کسی کاری نداشت، آزاد بودیم. البته دیگر با فانتزی زندگی می کردیم؛ خبری کوچک ممکن بود برای ما عالمی بشود. مردم در آن زمان شب ها زود می خوابیدند؟ بله، زود می خوابیدند؛ کاری نبود دیگر. بیرون رفتن چندان رایج نبود. گاهی یک میهمانی بود که آن هم زود تمام می شد. شب نشینی بود ولی علی الاصول ساعت 9 همه می رفتند بخوابند؛ کاری نداشتند! اسباب بازی داشتید؟ نه، می ساختیم؛ با کهنه و چوب مثلا عروسک درست می کردیم و بزرگ ترها برایمان نقاشی می کردند. اسباب بازی فروشی البته بود. یادم است بچگی ما خیلی دیگر فوق العاده بود که یک عروسک به آدم بدهند. حالا این که ساخت کجا بود یادم نمی آید ولی ایرانی نبود، احتمالا فرنگی بود. در منابع که می خواندم، یکی از هنرهای کلفت ها و نوکرها را در این می دانستند که ممکن بود یکی شان اسباب بازی خلاقانه ساده می ساخت. بله، چیزهایی می ساختند. بود. عروسک برای دخترها و ماشین برای پسربچه ها نیز بود. اسباب بازی ها کوکی بود. اخیرا به مغازه اسباب بازی فروشی رفتم و گفتم آقا من یکی از آن ماشین کوکی ها می خواهم؛ می خواستم برای نوه ام بخرم. گفت خانم ماشین کوکی چیست! [با خنده]. آن اسباب بازی ها را کوک می کردیم، راه می افتادند. پدرم یک عروسک از آلمان آورد که شکل بچه نوزاد بود و خب ما تا آن روز ندیده بودیم. لاستیکی هم بود. اینقدر این عروسک را پسرها دکتر و دخترها مادر شدند و شستیم و معالجه کردیم و کتک زدیم که وارفت؛ دست و پایش اصلا ورآمد. نام اش هم عروسک لاستیکی بود، نامی دیگر نمی گذاشتیم. این دیگر خیلی مثلا نوظهور بود. خانواده ها در روش های تربیتی بچه ها به ویژه دخترها اصولی ویژه داشتند؟ مثلا مسایل مذهبی را زود یاد می دادند؟ ببینید در خانواده ما چیزی که من احساس کردم، این بود که خیلی زود گفتند تو دختری! یعنی بر جنسیت تاکید داشتند؟ بله، خیلی زود. برای این که بعد از من پسر بود، دایی ام بود و بچه هایی که گفتم از تبریز آمده بودند پسر بودند. این که خیلی زود متوجه شدم من دخترم! ننه ام نیز بر این دریافت بیش تر این مساله کمک می کرد؛ مثلا می گفت ننه، دختر این کار را نمی کند، آن کار را نمی کند.