مصطفی ملکوتی پژوهشگر بهره‌وری

آیا «کارایی » همان «بهره‌وری» است؟ بهره‌وری (productivity ) استفاده موثر و کارآمد از منابع در فرآیند تولید است، اما در ادبیات اقتصادی گاهی واژه «کارایی» به‌جای بهره‌وری به‌کار می‌رود و گاهی نیز از اصطلاح «اثربخشی» معادل بهره‌وری استفاده شده است. کارایی (efficiency ) و اثربخشی (effectiveness ) هردو از ارکان بهره‌وری هستند؛ درواقع بهره‌وری آمیزه‌ای است از کارایی (درست انجام دادن کار) و اثربخشی (کار درست را انجام دادن)؛ به‌عبارت دیگر کارایی بُعد کمی بهره‌وری را دربرمی‌گیرد و اثربخشی بُعد کیفی آن را پوشش می‌دهد. تلاش برای کارایی یعنی این‌که در ازای هر واحد ورودی، چه کنیم که خروجی بیشتری به‌دست‌ آید و تلاش برای اثربخشی یعنی این‌که چه کنیم که به اهداف خود برسیم؛ به‌عنوان مثال نظام آموزشی کشور را در نظر بگیرید. وقتی مدیران ما از آمار دانش‌آموزان و دانشجویان سخن می‌گویند و از تعداد رشته‌های تحصیلی و حجم فارغ‌التحصیلان گزارش می‌دهند، می‌خواهند کارایی نظام آموزشی را به رخ بکشند که با صرف چه میزان هزینه چه اندازه خروجی داشته‌اند. این نوع نگاه معطوف به کارایی است، اما اگر بخواهیم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم که تحصیلات این دانش‌آموختگان چقدر در کاری که انجام می‌دهند، موثر است؟ دانش‌آموزان و دانشجویان چقدر از معلمان، استادان و متون درسی خود رضایت دارند؟ چقدر از نخبگان علمی که گل سرسبد خروجی‌های نظام آموزشی کشور هستند، در داخل کشور استفاده می‌شود؟ پاسخ به پرسش‌هایی از این‌دست معطوف به «اثربخشی» است. از این‌رو اگر نظام آموزشی ما اثربخش نباشد درواقع بهره‌وری هم ندارد. از این مثال روشن می‌شود که لزوما کارایی و بهره‌وری همسو نیستند ولی برای تحقق بهره‌وری لازم و ملزوم یکدیگرند. حال آیا بهره‌وری همان کارایی است؟ خیر! کارایی شرط لازم برای بهبود بهره‌وری است، اما کافی نیست و اثربخشی شرط کافی برای تحقق بهره‌وری است.
بهره‌وری کانون مرکزی نظریه‌های مدیریتی است و تعاریف گوناگونی در مکاتب مختلف از آن ارایه شده است. سازمان بهره‌وری ایران آن را چنین تعریف کرده است: «بهره‌وری یک فرهنگ است؛ یک نگرش عقلانی به کار و زندگی است که هدف آن هوشمندانه‌تر کردن فعالیت‌ها برای دستیابی به زندگی متعالی و بهتر است.» این تعریف که با دیدگاه‌های نوین مدیریتی هم‌راستا است، علاوه بر مفاهیم کلاسیک کارایی و اثربخشی، گستره وسیع‌تری را در برمی‌گیرد. در این نگاه ماهیت بهره‌وری انجام هوشمندانه کار است و نه سخت کار کردن. از این منظر، بهره‌وری نگرشی است که باید به‌طور مستمر خود و محیط بیرونی خود را بهبود بخشد.
آژانس بهره‌وری اروپا (EPA) می‌گوید: بهره‌وری در درجه نخست، یک دیدگاه است که همواره سعی دارد آنچه درحال حاضر موجود است را بهبود بخشد. بهره‌وری مبتنی بر این عقیده است که انسان می‌تواند کارها و وظایفش را هر روز بهتر از روز پیش انجام دهد. علاوه بر آن، بهره‌وری مستلزم آن است که به‌طور پیوسته تلاش‌هایی در راه انطباق فعالیت‌های اقتصادی با شرایطی که دایما درحال تغییر بوده با بکارگیری شیوه‌های جدید انجام کار صورت دهد؛ درواقع می‌توان گفت بهره‌وری ایمان راسخ به پیشرفت انسان‌هاست.
بدین‌گونه آژانس بهره‌وری اروپا نیز بهره‌وری را نه‌تنها در اقتصاد که در همه شئون زندگی جاری می‌داند. با این بیان از بهره‌وری، هر فردی می‌تواند در تمامی فعالیت‌های خود به فکر استفاده بهینه از منابع و فرصت‌ها در جهت رشد و حرکت به‌سوی زندگی بهتر و فردایی مناسب‌تر باشد.