| حامد درخشانی |
پیتر پرستون، سردبیر سابق و ستون‌نویس فعلی گاردین در مورد فاجعه انسانی برج گرنفل در لندن نوشته: «وحشتناک‌ترین داستان‌ها -آنهایی که مانند یک زخم ابدی بر خاطرات می‌مانند- داستان‌هایی هستند که قوه تخیل و تصور ما در موردشان فعال می‌شود. خودتان را در گرنفل تصور می‌کنید و شعله‌هایی را می‌بینید که هر لحظه بالاتر می‌روند. این بدترین نوع کابوس است که می‌تواند به‌راحتی تبدیل به کابوس شخص شما شود. داستان اصلی اما گسترده‌تر از این است و غم و اندوه بزرگتری را هم به همراه دارد. تمرکز ما کم‌کم مسائلی جز درد و غم را در برمی‌گیرد و به دنبال افراد و سیاست‌هایی می‌گردد که این فاجعه را رقم زده‌اند؛ اما پوشش رسانه‌ای همچنان تحت‌تأثیر فضای غم‌انگیز شکل‌گرفته مانده است. بسیاری از منتقدان می‌پرسند: «چرا آمار تعداد کشته‌شدگان این‌قدر دیر به روز و نزدیک به واقعیت شد؟» چون در میان فاجعه‌ها و دهشت‌هایی که خودمان هم حس‌شان می‌کنیم، دلیلی برای اضافه کردن به حجم درد خود و دیگران پیدا نمی‌کنیم. هیچ امتیازی برای اولین بودن در اعلام خبر بد برای‌مان وجود ندارد.»
با وجود تمام تراژدی‌های چند ماه و چند سال اخیر در کشورمان، مضمون این یادداشت برای شخص من بشدت ملموس و قابل درک بود؛ اما نکته اینجاست که پدیده تعریف‌شده در متن بالا، در مورد بسیاری از رسانه‌ها و افراد در کشورمان صادق نبوده و نیست. وگرنه چرا باید اقدام به انتشار دوباره و دوباره تصویر اجساد می‌کردند و آماری بالا و غیرواقعی از کشته‌شدگان ارایه می‌دادند یا اعلام اخباری نادرست در مورد ادامه تیراندازی یا انفجارهای دیگر را در دستورکارشان می‌گذاشتند؟
اما سوال اصلی اینجاست که می‌شود دلیل این کارها را با دلیل افرادی که در صحنه آتش‌سوزی پلاسکو یا عملیات تروریستی تهران به تماشای حادثه ایستاده بودند، مرتبط دانست؟ اگر پاسخ مثبت باشد، دلیل بروز چنین رفتارهایی در میان ما چیست؟ حس همدردی و البته غم، چه جایی هنگام بروز حوادث تلخ و ناگوار دارد؟ بی‌طرفی رسانه‌ای چطور؟
اجازه بدهید کمی در مورد اصول اولیه اخلاق رسانه‌ای صحبت کنیم. اولین اصل بیان حقیقت و دقت در رسیدن به آن است. ممکن است همیشه نتوانیم تمام حقیقت را به دست آوریم اما باید آنچه که می‌دانیم را بیان کنیم و در صورتی که نتوانسته‌ایم واقعی بودن داستان را صددرصد تأیید کنیم، باید این مسأله را به مخاطب‌مان گوشزد کنیم.
اصل دوم استقلال است. تمام اهالی رسانه باید صدایی مستقل داشته باشند و تحت فرمان هیچ فرد یا سازمان تجاری یا دولتی عمل نکنند. اصل سوم عدالت و بی‌طرفی است. وحتی‌الامکان بی‌طرفی رسانه‌ای در مورد هر محتوایی باید حفظ شود.
اصل چهارم که شاید مورد اصلی بحث ما باشد، رعایت اصول انسانی است. یک ژورنالیست نباید هیچ آسیبی برساند. اگر سوژه خبرها و گزارش‌های ما دردناک باشد، باید به اثری که روی جامعه و تک‌تک افراد می‌گذاریم، توجه کنیم و محتوای تولیدی‌مان را در صورت لزوم تغییر دهیم.
اصل آخر پذیرش مسئولیت است. اگر اشتباهی داشته‌ایم باید آن را بپذیریم، به خطای خود اعتراف کنیم و در صدد جبران و ارایه داستان درست برآییم (این پنج اصل، به مضمون از سایت
ethical journalism network نقل شده‌اند).
بیایید به مسأله اولیه خودمان برگردیم و آن را در کنار اصول کار رسانه‌ای قرار دهیم. ارایه خبرهای به‌روز از یک عملیات تروریستی، با اصل اول سازگار است؛ اما باید مراقب باشیم که اخبارمان کاملا درست و تأییدشده باشند. اصل دوم نیز باید پابرجا بماند؛ اما به نظر می‌رسد که اصل سوم در چنین موقعیتی عملا ساقط باشد مگر در مواقعی که ارایه تحلیل از دلایل تروریست‌ها بتواند به تنویر افکار عمومی کمک کند. اصل چهارم به ما می‌گوید که به فکر جامعه باشیم؛ به فکر تک‌تک افراد. تک‌تک افراد یعنی کسی که اعضای خانواده‌اش در محل حمله تروریستی حضور داشته و او از وضعیت‌شان بی‌خبر است. تک‌تک افراد یعنی کسی که ناراحتی قلبی یا اعصاب دارد. تک‌تک افراد یعنی کسانی که شدت استرس چنین اتفاقی عملا زمین‌گیرشان کرده است. فکر می‌کنید عمده رسانه‌ها و افراد در روز سیاه فاجعه انسانی و عملیات تروریستی در تهران، این اصل را رعایت کردند!؟ در مورد حادثه غم‌انگیز پلاسکو چه‌طور؟ اصل پنجم چه؟ به نظر می‌رسد که نه‌تنها جواب این سوال منفی است، بلکه بسیاری از این افراد و رسانه‌ها حتی فکر نمی‌کنند که کارشان اشتباه باشد. انتشار اخبار نادرست و تاییدنشده یا تصاویری که بدون هیچ علت خاصی منتشر می‌شوند و تنها تأثیرشان بر روح و روان مخاطبان است هم از نظر این افراد، جزیی طبیعی از کار محسوب می‌شوند.
به نظر می‌رسد که باید در رفتار رسانه‌ای و روش‌های نشر و بازنشر اخبار - حداقل در موقعیت‌های تراژیک و در برابر اتفاقات ناگوار و عملیات ددمنشانه و وحشیانه- تجدید نظر کنیم. کاری که جز با اتکا به اصول اولیه اخلاق رسانه‌ای و تمرین و تکرار انجام نخواهد شد.
اگر کار رسانه‌ای می‌کنید یا دوست دارید در این مورد بیشتر بخوانید، توصیه می‌کنم جزوه یونسکو در مورد برخورد ژورنالیست‌ها هنگام حملات تروریستی را از سایت خودش دانلود کرده و بخوانید.