شهروند| فیلتر پرمخاطب‌ترین و محبوب‌ترین پیام‌رسان در میان ایرانیان، چه آثاری به‌جای خواهد گذشت و مخاطبان تلگرام پس از فیلتر آن چه برخوردی خواهند داشت؟ این پرسش اصلی نشست «جامعه و فیلترینگ تلگرام» بود که عصر دو روز پیش (دوشنبه 17 اردیبهشت) در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد و در آن سه کارشناس از جنبه‌های مختلف به بررسی این موضوع پرداختند. در این نشست ابتدا «نعمت‌الله فاضلی»، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی از بی‌اثری سانسور در شرایط امروز سخن گفت و دلیل فیلتر تلگرام را ندیدن واقعیت کنونی جامعه دانست. سخنان فاضلی اما واکنش تند مدیرعامل اسبق خبرگزاری فارس را به‌همراه داشت. «مهدی فضائلی» در واکنش به سخنان فاضلی از مشکلات امنیتی تلگرام سخن گفت و با اشاره به تصویب قانونی در اتحادیه اروپا، بر ضرورت حفظ اطلاعات مردم در شبکه‌های اجتماعی تأکید کرد. سخنران دیگر این نشست، «حسن نمک‌دوست» مدرس نام‌آشنای علوم ارتباطات بود که از لزوم شفاف‌سازی مسئولان در برخورد با شبکه‌های اجتماعی سخن گفت.
نعمت‌الله فاضلی، انسان‌شناس: در شبکه‌های پیام‌رسان مثل تلگرام «برادر بزرگ» و ناظر وجود ندارد
سخنران اول نشست جامعه و فیلترینگ تلگرام، «نعمت‌الله فاضلی» دانشیار مردم‌شناسی و مدرس دانشگاه بود که تلاش کرد درباره اهداف فیلتر کردن شبکه‌های اجتماعی سخن بگوید. این مردم‌شناس در پایان هم با پیشنهادی مبنی بر دیدن واقعیت جامعه سخن خود را به پایان برد. او با بیان اینکه بحث‌اش نسبت فرهنگ و زندگی روزمره با شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان است، گفت: «سه‌سال پیش من درباره این شبکه‌ها با عنوان پایان تاریخ سکوت، سخن گفتم که مردم ایران در سال‌های گذشته فرصت اینکه بخواهند صدای خود را شکل دهند، نداشتند. به همین دلیل تاریخ ما، تاریخ سکوت است؛ صداهایی که شنیده می‌شد صدای همه گروه‌ها و مردم نبود، اما کاری که این شبکه‌ها انجام می‌دهند برساخت صدا و شکستن سکوت است. به‌نظر می‌آید ما نمی‌توانیم به‌گونه‌ای حکومت کنیم که همه گروه‌ها صدا داشته باشند. صدا آن چیزی نیست که در دل‌ها و در دهان ماست بلکه آن چیزی است که در حوزه عمومی وجود دارد.»
فاضلی در ادامه با مطرح کردن این پرسش که «تلگرام و شبکه‌های اجتماعی چه کاری انجام می‌دهند و چرا امروز تا این اندازه حساسیت ایجاد کرده‌اند؟» گفت: «حکومت از مصلحت‌ها می‌گوید اما این مصلحت‌ها واقعیت نیست چون جامعه ایران برساخت دیگری از واقعیت دارد. تلگرام به این دلیل امروز و در جامعه ما واجد نوعی حساسیت شده چون ما از طریق این شبکه‌ها درحال برساخت واقعیت هستیم. مردم از طریق شبکه‌های موبایلی درحال تجربه ساحت‌های وجودی زندگی هستند. امروز راه‌رفتن، عشق، دیدن، حس‌پذیرکردن لحظات زندگی و... از طریق شبکه‌های اجتماعی رخ می‌دهد. شبکه‌ها تنها آدم‌ها را به هم وصل نمی‌کنند و بازنمایی واقعیت نیستند بلکه امکان زیست کردن لحظات زندگی را فراهم می‌کنند و این آن چیزی است که سیاست در ایران آن را نمی‌فهمد.» موضوع بعدی که این مردم‌شناس درباره دلیل برخورد حذفی با این شبکه‌ها بیان کرد، نبود ناظر در این پیام‌رسان‌ها بود: «در این شبکه‌ها یک «برادر بزرگ» و ناظر وجود ندارد و مفهوم تازه‌ای از رفتارهای فردی در شبکه رخ می‌دهد و به همین دلیل مردم نمی‌توانند به برنامه‌های مشابه داخلی اعتماد کنند. چون زندگی تلگرامی، واقعیت اعلی و زندگی روزمره مردم است.»
فاضلی در ادامه، درباره دلایل مخالفت با سانسور این شبکه‌های پیام‌رسان سخن گفت: «برای مخالفت با فیلتر تلگرام، معمولا به از بین رفتن کسب‌و‌کارها اشاره می‌شود اما درواقع این موضوع، عقلانی کردن مخالفت است درحالی‌که بحث اصلی این هم نیست. تلگرام پیوندی ایجاد می‌کند میان حوزه‌های ناعقلانیت ما و به همین دلیل پروبلماتیک است. حوزه‌های ناعقلانیت به معنی کارهای غیراخلاقی نیست. مسأله تلگرام، مسأله یک نرم‌افزار نیست، این شبکه‌ها «ارتباط» هستند یعنی همان‌جایی که ساحت وجودی انسان است. اگر حاکمیت مایل است خواب آرامی ببیند و توسط جامعه اذیت نشود باید برساخت واقعیت در جامعه امروز را ببیند و یک سیاست مبتنی بر این واقعیت داشته باشد.»
این مردم‌شناس در بخش پایانی سخنان خود، به انتقاد از علوم انسانی در ایران پرداخت: «علوم انسانی ما هیچ‌گاه واقعیت زندگی روزمره مردم را به درستی بررسی و فهم نکرده است و تا زمانی که دانشگاه ما و علوم انسانی ما، زبان قابل فهمی از زیست روزمره مردم ایران ارایه ندهد، نمی‌توان تنها حکومت را مقصر دانست.»
فضائلی، مدیرعامل پیشین خبرگزاری فارس: اگر تلگرام در ایران باقی می‌ماند سالانه 7میلیارد دلار ارز از کشور خارج می‌شد
سخنان سخنران اول این نشست یعنی فاضلی، واکنش تند مدیرعامل پیشین خبرگزاری فارس را به همراه داشت و هر چقدر فاضلی از سانسور و فیلترینگ انتقاد کرد، «مهدی فضائلی» در ضرورت فیلترینگ تلگرام سخن گفت. او البته در ادامه تأکید کرد که نظام با تکنولوژی و پیام‌رسان مشکل ندارد و همین الان شبکه‌هایی مثل «واتس‌آپ» در کشور فیلتر نیستند. فضائلی در ابتدای سخنان خود با انتقاد از مطالب مطرح‌شده توسط فاضلی گفت: «اینکه آقای دکتر می‌گویند این نظام ۴۰سال نتوانسته مصالح خود را دیکته کند و جامعه با آن همدل نبوده است، برایم جای تعجب دارد. نظامی که نتوانسته این کار را بکند چطور از روز اول پیروزی انقلاب اسلامی، کارآمدترین کشورها نتوانسته‌اند خدشه‌ای به این نظام وارد کنند؟ این نظام بدون همراهی مردم چطور توانسته دوام بیاورد؟ جنگ هشت‌ساله را چه کسی اداره کرده است؟ 40سال است ما انتخابات داریم و انتخابات ما جزو مواردی بوده که مردم مشارکت زیادی داشته‌اند. چه کسی مردم را به پای صندوق‌های رأی دعوت کرده است؟» او در ادامه به بحث فیلترینگ تلگرام وارد شد و با اشاره به سخنان فاضلی گفت: «در جای دیگری آقای دکتر بیان کردند که تلگرام برساخت آگاهی دارد و نظام نمی‌خواهد آگاه شود. آیا دوروف عاشق ایران
شده و خواسته با تلگرام ما را آگاه کند؟ و آیا ایشان به‌عنوان منجی ظهور کرده که خدمات بهتری به ما ارایه دهد؟ باید کمی فراتر از این به کشور نگاه کرد. شما ببینید همین نظام مناظراتی را برگزار می‌کند که شاید جدی‌ترین ضعف‌ها برای خود نظام باشد. پس اگر نخواهند مردم آگاه شوند، چرا چنین مناظراتی برگزار می‌کند؟» مدیرعامل پیشین خبرگزاری فارس در ادامه سخنان خود از کوچ مردم به پیام‌رسان‌های داخلی سخن گفت: «ادعا کردند مردم به پیام‌رسان سروش اعتماد نکردند. این را بدانید که تا همین الان این پیام‌رسان با همه کاستی‌ها و نواقصش بالای ۱۰میلیون کاربر دارد. این درست است که برخی از افراد و شهروندان نگران این هستند که به هیچ پیام‌رسان دیگری دسترسی نداشته باشند ولی نظام همه پیام‌رسان‌های خارجی را محدود نکرده است. الان شهروندان می‌توانند از واتس‌آپ استفاده کنند.» فضائلی معتقد بود که دولت هم در فیلترینگ تلگرام نقش داشت و در این‌باره گفت: «مرکز ملی فضای مجازی که رئیس آن توسط رئیس‌جمهوری انتخاب می‌شود، جزوه‌هایی منتشر کرد که روی سایت موجود است و دلایل ضرورت فیلترینگ تلگرام در این 11 جزوه آمده است و اینکه امروز آقای روحانی حرف‌هایی می‌زند مبنی بر اینکه ما تلگرام را فیلتر نمی‌کنیم، تعجب‌برانگیز است. بحث فیلترینگ تلگرام تصمیمی نبوده که یک‌شبه گرفته شود بلکه حدود یک‌سال‌و‌نیم درباره آن در سطوح مختلف بحث شده است. در سال گذشته اجماعی صورت گرفت و آقای روحانی هم در آن‌جا حضور داشت که با اصل این تصمیم موافق بود اما با زمان آن نه. بعد از آشوب‌های دی‌ماه سال گذشته بین فیلترکردن و فیلترنکردن تلگرام مردد بودند، علت اینکه زمان مشخصی برایش تعیین نشد، این بود که تلگرام حاضر به قبول تعهداتش نبود.» بخش پایانی سخنان این فعال رسانه‌ای هم، مشکلات امنیتی ناشی از تلگرام و همچنین احتمال خروج ارز از کشور در صورت فیلترنکردن آن بود: «مسئولان تلگرام در همان ابتدا به ایران گفته بودند برای حضور تلگرام در ایران 1.2میلیارد دلار ارز مجازی فروش می‌کنیم، اما بعد از مدتی این رقم به 1.7میلیارد دلار تغییر پیدا کرد. اگر تلگرام در ایران باقی می‌ماند، سالانه 7میلیارد دلار ارز از کشور خارج می‌شد و 50میلیارد دلار از سرمایه کاربران ایرانی خارج شده است که دستشان به هیچ‌جا بند نیست. آقای پاول دوروف هیچ دفتر ثابتی در هیچ کجای دنیا ندارد و همه دفترهایش جعلی است. همچنین سیستم مالی نامشخصی دارد، یکی از تهدیدهای مهم تلگرام برای ایران همین مسائل اقتصادی است.»
نمک‌دوست، کارشناس علوم ارتباطات: حق داریم از واقعیت‌ها آگاه شویم
«حسن نمک‌دوست تهرانی»، سخنران دیگر این نشست بود که در ابتدای سخنان خود از دو برداشت رایج نسبت به فیلتر تلگرام سخن گفت.
این روزنامه‌نگار درباره این دو برداشت گفت: «در برداشت اول، از فیلترینگ مفهومی شبیه سانسور تلقی می‌شود. به این معنا که در سطح جامعه چنین تصوری است که مردم از داشتن اطلاعات محروم شدند. حق بدهیم این برداشت وجود دارد و وسیع هم بوده است. متنی که رئیس‌جمهوری چند روز پیش منتشر کرد، با این برداشت کاملا سنخیت دارد. هرچند من به درست و غلط‌بودن این برداشت کاری ندارم. برداشت دیگر مفهوم محافظت است. یعنی تلگرام به‌طور خاص تهدیداتش را متوجه ملت کرده، برای همین ما می‌خواهیم جلوی پیام‌رسانی را بگیریم که برای مردم مشکل‌زا بوده است.»
او با بیان اینکه هیچ‌گونه نگرانی درباره برداشت اول ندارد، گفت: «در تمام تاریخ رسانه‌های اجتماعی که آخرش به همین پیام‌رسان‌های موبایلی ختم می‌شود، فیلترشدن معنایی ندارد و این تصور که می‌توان به کمک سانسور و فیلتر جلوی توسعه مناسبات انسان‌ها را گرفت، منتفی شده و امکان‌پذیر نیست. فرض کنید چهل‌میلیون کاربر به پیام‌رسان سروش یا هر پیام‌رسان داخلی دیگری هم کوچ کنند و همان کاری که ما در تلگرام انجام می‌دادیم، از گذاشتن هر نوع متن، اهانت، تعریف و... بتوانیم در همان پیام‌رسان داخلی هم این کارها را انجام بدهیم، خیلی خوب است اما آن‌جا این سوال مطرح است، واقعا کسی در آن‌جا کاری به ما نخواهد داشت؟ آیا سروش هم مثل تلگرام خواهد بود؟»
نمک‌دوست درباره برداشت دوم یعنی احتمال فیلتر به دلیل مشکلات امنیتی هم گفت: «طبیعی است که این اظهار نگرانی واقعی است ولی به نظرم این موارد باید کاملا به صورت کارشناسانه بحث شود و جامعه یک به یک اقناع شوند و بعد از اقناع خودش تصمیم‌گیری کند. اما اگر قبل از توضیح و اجماع تصمیم گرفته شود در بافت امروزی هر پیام‌رسانی فیلتر شود، جامعه آن را نمی‌پذیرد. من منکر آن نگرانی نیستم ولی جامعه نمی‌پذیرد.»
تأکید نمک‌دوست بر ضرورت شفافیت و اقناع مردم بود و گفت: «در چند ماهه گذشته ما مدام می‌شنویم که تلگرام و مدیر آن تعهداتی داشته و به آن عمل نکرده است. این رویکرد قابل بحث است ولی چرا الان این اخبار را می‌شنویم؟ تعهداتش چه بوده است؟ چه خدماتی را ارایه می‌کرد؟ مسأله این است که ما نباید در انتهای خط پی به واقعیت‌ها ببریم. ما به‌عنوان شهروند حق داریم از ابتدا از واقعیت‌ها آگاه شویم. آیا مناسبات مالی بین تلگرام و نظام جمهوری اسلامی بود؟ همه اینها سوال‌هایی است که قابل بحث است. نمی‌شود پدیده‌ها را پنهان نگه داشت و سر بزنگاه به‌عنوان دانای کل وارد عرصه شد. این نوع نگاه به جهان امروز سازگار نیست. روشی که ما اتخاذ کرده‌ایم، به هیچ‌وجه قابل اقناع‌کردن نبوده است.»
نمک‌دوست در پایان و با اشاره به ماجرای سوء‌استفاده از اطلاعات کاربران فیس‌بوک در آمریکا و پرسش از مدیر این شبکه اجتماعی گفت: «در جریان پرسش از زاکربرگ، نمایندگان کنگره گفتند که فیس‌بوک تمام اطلاعات ما را دارد اما ما از نحوه کارکرد این شبکه و زندگی شخصی مدیر آن بی‌اطلاعیم. ما نیاز به چنین شفافیتی درباره مسئولان و عملکرد حکومت داریم.»