آرمین منتظری| پس از چند ماه تهدید، گمانه‌زنی و شایعات، سرانجام دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا رسما خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران را اعلام کرد. خروج آمریکا از برجام، چرخشی بزرگ در رویکرد چندساله اخیر آمریکا در قبال ایران بود. این چرخش البته با استقبال منفی از سوی دیگر امضا‌کنندگان برجام همراه بود. فدریکا موگرینی دقایقی بعد از سخنرانی ترامپ اعلام کرد که اتحادیه اروپا همچنان به برجام پایبند است و ایران نیز می‌خواهد در برجام باقی بماند و همچنان به تعهدات خود عمل کند. کشورهای روسیه و چین نیز اعلام کردند با وجود خروج آمریکا از برجام، آنها به توافق پایبند خواهند ماند. انگلیس، فرانسه و آلمان نیز در مواضعی مشابه اعلام کردند به توافق هسته‌ای پایبند خواهند ماند.
اگرچه ایران نیز اعلام کرده تا زمان مذاکره با کشورهای اروپایی و اخذ تضمین‌های لازم در توافق هسته‌ای باقی خواهد ماند، اما در هر صورت خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های آمریکا سوالاتی را درباره شرایطی که ممکن است در آینده پیش آید، ایجاد می‌کند:
آیا همه تحریم‌ها بازمی‌گردد؟
همه تحریم‌هایی که آمریکا علیه برنامه هسته‌ای ایران اعمال کرده بود و به واسطه برجام لغو شده، بازخواهد گشت. تحریم‌هایی نظیر تحریم فروش نفت ایران، تحریم بانک مرکزی، تحریم بیمه و کشتیرانی و تحریم مبادلات تجاری و همکاری‌های صنعتی شرکت‌های خارجی با ایران در بازه‌های زمانی متفاوت بازخواهدگشت.
تحریم‌هایی که تا 6 ماه آینده بازخواهدگشت:
تحریم نفت و گاز ایران
تحریم بنادر و کشتیرانی ایران
تحریم پتروشیمی‌ها
تحریم مالی و بانک مرکزی ایران و موسسات مالی
تحریم بیمه
تحریم‌هایی که تا 3 ماه آینده بازخواهدگشت:
خرید دلار آمریکا
تجارت طلا و فلزهای قیمتی
تجارت فلزاتی نظیر آلومینیوم، فولاد، زغال‌سنگ و سرب
خرید و فروش مقادیر زیاد ریال ایران
همچنین تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی و شرکت‌هایی که در فهرست تحریم‌ها قرار داشتند و بعد از برجام رفع تحریم شدند، بار دیگر به فهرست تحریم بازخواهندگشت.
نکته اما این است که هیچ‌کدام از تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که بر ایران اعمال شده بود و همچنین هیچ‌کدام از تحریم‌های اتحادیه اروپا که پیش از برجام علیه ایران اعمال شده بود، بازنخواهدگشت.
اتحادیه اروپا از برجام حمایت خواهد کرد؟
آری و خیر. توافق هسته‌ای موجب شد تا برخی تحریم‌های ثانویه که موجب محدودیت همکاری برخی شرکت‌های اروپایی و آسیایی با ایران می‌شد، برداشته شود. اما بیشتر تراکنش‌های مالی بین شرکت‌های آمریکایی و ایران، همچنان غیرقانونی است، چراکه شامل تحریم‌های اولیه آمریکا می‌شود که ربطی به برجام ندارد. کاری که اتحادیه اروپا می‌تواند انجام دهد این است که قانونی تصویب کند تا براساس آن شرکت‌های اروپایی بتوانند با ایران تجارت و همکاری کنند. اتحادیه اروپا حتی می‌تواند در سازمان تجارت جهانی آمریکا را به چالش بکشد. درحال حاضر، ایران کاملا درخصوص برجام به اتحادیه اروپا وابسته است. درو نهایت البته شرایط حقوقی نامطمئن و مبهم و ریسک بالای رفتارهای آمریکا تحریم‌های ضد ایرانی‌اش درنهایت شرکت‌های اروپایی را وادار خواهد کرد تا به برخی تحریم‌های ضدایرانی آمریکا تن در دهند حتی اگر اتحادیه اروپا قوانینی در حمایت از آنها وضع کند.
بازار فروش نفت ایران چگونه خواهد بود؟
موفقیت تحریم‌ها علیه ایران بیشتر بستگی به این دارد که تا چه اندازه در هدف قرار دادن صادرات نفت ایران موفق باشند. تحریم‌ها علیه نفت و گاز ایران بعد از 6 ماه آغاز می‌شود. هر کشوری که بخواهد از این تحریم‌ها معاف شود تنها به شرطی می‌تواند معافیت دریافت کند که واردات نفتش از ایران را بشدت کاهش دهد. وزارت خارجه و وزارت خزانه‌داری آمریکا با همکاری سازمان اطلاعات ملی آمریکا، تصمیم خواهند گرفت که چه کشوری می‌تواند معافیت دریافت کند. براساس سیاستی که در دولت اوباما درخصوص تحریم نفت و گاز ایران در پیش گرفته شد، کاهش واردات نفت از ایران برای کشوری که درخواست معافیت می‌کرد 18 تا 20درصد تعیین شده بود. ایران درحال حاضر تقریبا 2میلیون و 500هزار بشکه نفت در روز صادر می‌کند، بنابراین با لحاظ کردن کاهش 18 تا 20درصدی فروش نفت ایران به 500هزار بشکه در روز خواهد رسید، البته اگر تحریم‌ها کاملا اثرگذار باشد. البته این‌بار اتحادیه اروپا قصد ندارد تحریمی علیه نفت و گاز ایران اعمال کند. لازم به ذکر است که تنها تحریم نفت و گاز ایران از سوی اتحادیه اروپا به کاهش 600هزار بشکه‌ای فروش نفت ایران انجامیده بود.
بنابراین اگر ایران با اتحادیه اروپا به توافق برسد و درنهایت در برجام باقی بماند، بعید است که کاهش فروش نفت ایران از 600هزار بشکه در روز بیشتر شود. البته لازم به ذکر است که کاهش فروش نفت ایران به نفع کشورهای حاشیه خلیج فارس و روسیه خواهد بود، چراکه آنها جای خالی ایران را در بازار پر خواهند کرد.
خطرات برجام برای اقتصاد ایران چیست؟
تأثیر خروج آمریکا از برجام بر اقتصاد ایران، مسأله‌ای مهم است. درحال حاضر بحث ایجاد اشتغال یکی از مسائل اصلی کشور است. از سوی دیگر، بسیاری از نتایج ناقص برجام بر اقتصاد ایران ناراضی بوده‌اند. ارزش ریال نیز در مقایسه با ارزهای خارجی به پایین‌ترین سطح خود رسیده است. به نظر می‌رسد که در آینده بحث ارزش ریال و تورم در مایحتاج ضروری مردم یکی از چالش‌های اساسی دولت روحانی باشد. ایران برای مقابله با این چالش‌ها به سیاست اقتصاد مقاومتی روی خواهد آورد که عبارت است از وابستگی کمتر به واردات و بهبود روابط با کشورهایی که حاضر باشند ریسک تحریم‌های آمریکا را بپذیرند و با ایران تجارت و همکاری کنند. همه اینها در کنار هم به نفع صنایع داخلی ایران خواهد بود. ایران به احتمال زیاد از کیفیت روابط با کشورهایی که بیشتر تحت فشارهای آمریکا قرار دارند، خواهد کاست و به بهبود روابط با کشورهایی نظیر هند، قطر، روسیه و چین خواهد پرداخت.
گزینه‌های ایران برای پاسخگویی چیست؟
ترامپ معتقد است با خروج از برجام فشار را بر دولت روحانی بیشتر خواهد کرد و موجب اعتراضات عمومی در ایران خواهد شد. اما واقعیت این است که اکثریت مردم ایران آمریکا را مقصر اصلی به هم خوردن برجام می‌دانند نه روحانی را. از سوی دیگر، ترامپ معتقد است که ایران پس از خروج آمریکا از برجام دیگر توان تزریق قدرتش را در منطقه نخواهد داشت. اما برعکس این امر صادق است. حالا که آمریکا از برجام خارج شده است، ایران بیش از گذشته بر فعالیت‌های منطقه‌ای خود خواهد افزود، چراکه دیگر همان اندک ملاحظات نیز در کار نخواهد بود. از آن‌جایی که آمریکا دیگر عضوی از برجام نیست، بنابراین ایران نمی‌تواند از این کشور به کمیسیون مشترک برجام شکایت کند، چراکه دیگر کمیسیون مشترکی وجود ندارد. ایران گزینه‌هایی نظیر خروج از ان‌پی‌تی، آغاز دوباره غنی‌سازی و ایجاد محدودیت در دسترسی بازرسان آژانس را روی میز دارد، اما بعید است بخواهد در این مرحله از آنها استفاده کند، چراکه ایران خواهان افزایش تنش پس از خروج آمریکا از برجام نیست. بنابراین ایران همچنان گزینه گفت‌وگو و دیپلماسی معقول را با دیگر کشورهای امضا‌کننده برجام در پیش خواهد گرفت و چنانچه منافعش تأمین شود در برجام باقی خواهد ماند.