شهروند| یکی از نخستین درس‌های امدادگری این است که وقتی وارد صحنه یک حادثه می‌شویم، کارمان را از کجا شروع کنیم. اصلا چه وظایفی برعهده ماست و این کارها را به چه ترتیبی باید انجام دهیم. فرض کنید به یک شهر زلزله‌زده رفته‌اید. همه آدم‌های دوروبرتان به نوعی نیاز به کمک دارند؛ چه آنهایی که مجروح شده‌اند و چه آنهایی که خانه و کاشانه و شهرشان یکدفعه جلوی چشم‌شان ویران شده و باید از نظر روانی حمایت شوند. اینجاست که مهارت‌های تریاژ و ارزیابی اولیه به کار می‌آید و امدادگر با استفاده از آموزش‌هایی که دیده، صحنه حادثه را مدیریت می‌کند و تشخیص می‌دهد که چه افرادی نیاز به کمک فوری‌تر دارند و باید چه کارهایی برایشان انجام بدهد.
ارزيابي اوليه
بعد از این‌که مطمئن شدید محل استقرار خودتان و مصدوم کاملا امن است، نوبت به ارزیابی اولیه می‌رسد. در این مرحله باید همه نشانه‌های حياتي و هر عاملي را که ممکن است جان بیمار را به خطر بیندازد، بررسی کنید. ارزیابی اولیه 5 مرحله دارد و نمودار هم کمک‌تان می‌کند که این مراحل را مدیریت کنید:
بررسي سطح هوشياري: یعنی باید متوجه شوید مصدوم هوشیار است یا نه. براي بيداركردن بیمار فقط شانه‌هايش را تكان دهيد و مراقب باشید که سر و گردن او تكان نخورد، چون ممکن است در ناحیه گردن شکستگی به وجود آمده باشد.
بازكردن مجاري هوايي: اگر مصدوم بیهوش باشد، ممکن است زبان يا دندان‌هاي مصنوعي او ته حلقش قرار بگيرند و مجاری هوایی را ببندند.
بررسی تنفس: اگر راه هوايي مصدوم باز است، بررسی کنید که تنفس دارد يا نه. اگر تنفس دارد و بيهوش است، او را در وضعيت بهبود قرار دهيد و اگر تنفس ندارد، دو تنفس به او بدهيد.
بررسی گردش خون: نبض گردني (كاروتيد) مصدوم را بررسی کنید تا از وجود گردش خون و عملكرد طبيعي قلب مطمئن شوید.
بررسي وجود خونريزي: خونريزي‌هاي شديد باعث می‌شود خون زیادی از بدن بیمار خارج شود و به ارگان‌هاي حياتي مانند مغز و كليه نرسد و سرانجام شوک به وجود بیاید. در هرحال چه خونریزی شدید باشد و چه نباشد، اگر نياز به كمك داريد، بلافاصله يك‌نفر را براي خبركردن ديگران بفرستيد.
ارزيابي حد واسط
حالا باید ارزيابي حد واسط را شروع کنید و كيفيت علایم حياتي بيمار را اندازه بگیرید. اینها نشانه‌هایی است که به‌عنوان یک امدادگر باید بررسی کنید:
ارزيابي جامع و تشخيص نهايي بيماري
برای تشخیص بیماری باید از مصدوم شرح حال بگیرید و او را معاینه کنید. یعنی اول اطلاعاتی درباره حادثه و وضع سلامتی بیمار به دست بیاورید و بعد هم نشانه‌های بالینی مختلف را بررسی کنید تا نتیجه بگیرید که مشکل مصدوم دقیقا چیست.
گرفتن تاريخچه بيماري
در این مرحله باید پرس‌وجو کنید که حادثه چطور اتفاق افتاده است. اگر خود مصدوم بيهوش است، این سوالات را از افراد دیگری بپرسید که صحنه حادثه را دیده‌اند. البته گفته‌هاي شاهدان ممكن است زیاد قابل اعتماد نباشد؛ به‌خصوص وقتی پريشان هستند. برای گرفتن شرح حال و تاریخچه حادثه به این موارد توجه كنيد:
آخرين‌باری که مصدوم چيزي خورده يا آشاميده است.
مصدوم از قبل، بيماري داشته يا دارويي مصرف مي‌كرده است؟
نيرو چگونه و از كجا به مصدوم وارد شده؟
محيط اطراف او سرد و مرطوب بوده يا گرم و خشك؟
قبل از حادثه مصدوم از نظر سلامتی در چه وضعی بوده؟ سالم یا ناتوان، جوان یا پیر.
اين اطلاعات را يادداشت كنيد و وقتی لازم شد به پزشك ارایه دهید.
معاينه باليني مصدوم
همان‌طور که گفتیم نشانه‌های بیماری دو دسته‌اند؛ بعضی‌ها را فقط خود مصدوم احساس می‌کند و می‌تواند گزارش دهد و بعضی دیگر را شما هم می‌توانید به‌عنوان یک امدادگر ببینید، بشنوید یا لمس کنید. بعد از این‌که علايم حياتي را بررسی کردید و از طبيعي بودن آنها مطمئن شدید، نوبت به معاینه بالینی بیمار می‌رسد. این کار را باید همیشه از سر به سمت پايين(top – to – toe) انجام داد؛ یعنی به این ترتیب:
دستهايتان را به سرعت روي جمجمه مصدوم بكشيد تا بتوانيد هرگونه خونريزي، برجستگي يا فرورفتگي را پيدا كنيد. این علایم نشان‌دهنده شكستگي جمجمه است.
نکته مهم: اگر احتمال می‌دهید به مهره‌های گردن مصدوم آسیب رسیده، او را تکان ندهید؛ به‌خصوص اگر بیهوش باشد.
در هر دو گوش مصدوم به‌صورت واضح صحبت كنيد و ببينيد آيا پاسخي مي‌دهد. دنبال هرگونه آثاري از خونريزي يا مايع روشن در گوش بيمار باشيد. اينها هم نشانه آسيب و شكستگي جمجمه است.
چشمان مصدوم را معاينه كنيد. به‌خصوص اگر چشمانش باز است، ببینید اندازه مردمك‌ها یکسان است یا نه.
بيني مصدوم را هم مانند گوش‌ها بررسی کنید و ببینید اثری از خونريزي یا مايع روشن وجود دارد یا نه. وجود این نشانه‌ها در بینی هم علامتی برای شکستگی جمجمه است.
تنفس بيمار را از نظر تعداد، عمق آن و وجود مشكلات تنفسي بررسي كنيد. به داخل دهان مصدوم هم توجه كنيد و هر چیزی كه مي‌تواند راه هوايي او را مسدود كند، خارج کنيد.
رنگ، درجه حرارت و وضعيت پوست (از نظر مرطوب يا خشك بودن) را بررسی کنید؛ مثلا پوست بي‌رنگ، سرد و مرطوب نشانه شوك است و اگر پوست مرطوب، داغ و پرخون باشد، یعنی بیمار تب دارد یا دچار گرمازدگی شده است. پوست متمايل به آبي هم – به‌خصوص در لب‌ها، گوش‌ها و صورت- نشانه كمبود اكسيژن است و به آن سيانوز مي‌گويند.
لباس‌هاي اطراف گردن را به آرامی شل كنيد. سپس انگشت‌هايتان را به آرامي از ناحيه پايين جمجمه و گردن روي ستون مهره‌ها به سمت پايين حركت دهيد و بدون اين كه سبب تغيير در وضعيت قرار گرفتن مصدوم شويد، نقاط حساس و برجسته را روي ستون مهره‌هاي او پيدا كنيد و علامت بزنید.
از مصدوم بخواهيد كه چند نفس عميق بكشد و به قفسه سينه او نگاه كنيد. ببینید آيا قفسه سينه به راحتي و به‌طور قرينه باز مي‌شود یا نه. سپس روي قفسه سينه دست بكشيد و هرگونه آثار فرورفتگي، زخم، خونريزي و تغيير شكل را پيدا كنيد.
به آرامي ترقوه‌ها، شانه‌ها و دست‌ها (شامل بازو، ساعد، مچ و انگشتان) را لمس كنيد و هرگونه تغییر شکل یا احساس درد در استخوان‌ها را تشخیص دهید. سپس از مصدوم بخواهيد به آرامي دست‌هايش را بلند كند. نبض مچ دست‌ها (نبض راديال) را بررسي كنيد تا مطمئن شوید در دست‌ها گردش خون وجود دارد.
اگر هر علامتي از اختلال حركتی یا حسی در اندام‌ها پيدا كرديد، به هيچ‌عنوان مصدوم را تكان ندهيد، چون احتمال دارد نخاع او آسیب دیده باشد. در اين حالت به آرامي دست‌تان را در گودي كمر ببرید و ستون فقرات را لمس كنيد و محل‌هایی را که در آنها درد یا برجستگی وجود دارد، پيدا كنيد.
به آرامي ديواره شكم را لمس و به هرگونه درد و سفتي عضلات جدار شكم توجه كنيد. این نشانه‌ها هشدارهای مهمی برای وجود خونریزی داخلی است.
حالا استخوان‌هاي لگن (هيپ‌ها) را به آرامي لمس كنيد و به هرگونه احساس دردی اهمیت بدهید. یادتان باشد که خطر شكستگي لگن جدی است.
از مصدوم بخواهید که یکی‌یکی، پاهایش را به‌طور مستقیم و کشیده بالا بیاورد و سپس زانوها و قوزک پاها را خم کنید.
حرکت و سلامت استخوان‌های انگشتان پا و همچنین رنگ آنها را بررسی کنید. طبیعی نبودن این نشانه‌ها احتمال اختلالات گردش خون مانند شوک را نشان می‌دهد.
تنفس
در ارزیابی اولیه بررسی کردیم که مصدوم نفس می‌کشد يا نه. حالا باید تعداد تنفس را اندازه بگیریم. براي اين كار تعداد نفس‌های مصدوم را در طول يك‌دقيقه بشماريد. در افراد بالغ يا كودكان بزرگتر، تعداد طبيعي تنفس درحال استراحت 20-12بار است و برای كودكان تا 30بار و در نوزادان تا 40 تنفس در دقيقه هم طبیعی است.
درحالی كه تعداد تنفس را مي‌شماريد، به صداي آن هم گوش دهيد. مثلا اگر بيمار خس‌خس مي‌كرد، احتمال انقباض راه هوايي وجود دارد يا اگر صداي تنفس او شبيه قل‌قل بود، احتمالا در مجاری هوايي مايع وجود دارد.
نبض
براي گرفتن نبض، نوك دو تا انگشتانتان را (غير از انگشت شست كه خودش داراي نبض است) روي نبض راديال (مچ دست در سمت انگشت شست) يا نبض كاروتيد (گردن- در شیاری پشت سیب آدم) قرار دهيد. تعداد طبيعي نبض درحال استراحت براي افراد بالغ 80-60 ضربان در دقيقه است. این تعداد باید براي كودكان 100-80 و براي نوزادان 140-100 باشد.
یادتان باشد که هر دو شريان كاروتيد را همزمان با هم لمس نكنيد. همچنين این رگ‌ها را ماساژ ندهید و روی آن فشار بيش از اندازه وارد نکنید؛ این کار باعث اختلال در ضربان قلب می‌شود.
وضعيت پوست
در بررسی پوست بیمار دو نکته اهمیت دارد: دما و رنگ. با استفاده از این دو نشانه می‌توانید اطلاعات خوبی درباره سلامتی بیمار کسب و آن را کنترل کنید.
1. دماي پوست: براي تعیین دماي بدن بهتر است از دماسنج استفاده کنید، ولی معمولا در حوادث و شرایط اضطراری دماسنج در دسترس نيست. بنابراين پشت يكي از دستهايتان را روي پيشاني مصدوم قرار دهید و دست ديگرتان را هم روي پيشاني خودتان يا فرد سالم ديگري بگذارید. اگر بیمار تب داشته باشد، اختلاف دما را بین دو دست‌تان احساس می‌کنید.
بد نیست بدانید که براي بررسی دماي بدن نباید از نوك انگشتان يا كف دست استفاده کرد. ضخامت پوست در این قسمت‌ها بیشتر است و بنابراین نمی‌توان دما را دقیق و با حساسیت بالا اندازه‌گیری کرد.
2. رنگ پوست: با بررسی رنگ پوست می‌توان به خوبي وضعيت اكسيژن‌رساني و خون‌رساني پوست را کنترل کرد؛ به‌ويژه در افرادی که پوست روشنی دارند. اگر پوست مصدوم تیره باشد، ممکن است نتوانید این تغییرات را ببینید و بهتر است برای ارزيابي به سراغ مخاط‌ها (مثلا داخل دهان، داخل پلك، چشم‌ها و بستر ناخن‌ها) بروید. پوست در حالت طبیعی صورتي‌رنگ و گرم است و نشان می‌دهد رگ‌های خوني گشاد و جريان خون در پوست طبیعی است. اگر عروق خوني منقبض و نبض ضعيف باشد، پوست رنگ‌پريده، نقطه‌نقطه يا آبي‌رنگ مي‌شود.
نکته: درحالی که منتظر اورژانس هستید و زمانی که مصدوم را منتقل می‌کنید هم، اندازه‌گیری این علایم حیاتی را ادامه بدهید و هر 5دقیقه یا بیشتر نبض، تعداد تنفس و وضعيت پوست را کنترل کنید.
قطر مردمك
خیلی وقت‌ها توجه به مردمک چشم‌ها تأثیر زیادی در تعیین وضع مصدوم دارد. درحالت عادی قطر مردمك دو چشم با هم برابر است و به ميزان تابش نور محيط بستگی دارد. يعني با افزايش مقدار نور، مردمك‌ها تنگ و با كاهش نور، گشاد مي‌شوند. ولی در بعضی شرایط مردمك‌ها به صورت غيرطبيعي گشاد مي‌شوند؛ مانند حالت اغما. گاهی وقت‌ها هم بدون افزایش نور تنگ می‌شوند؛ مثل وقتی که بیمار با موادمخدر مسموم شده است. در بعضی موارد هم مردمك‌ها به صورت غیرقرینه درمي‌آيند؛ مانند آسيب‌هاي يك‌طرفه جمجمه.
اندازه‌گیری فشارخون
فشارخون مقدار فشاري است كه خون پمپ‌شده توسط قلب به ديواره رگ‌ها وارد مي‌كند و اندازه‌گیری آن شامل دو قسمت است:
1. فشار سيستول (ماکزیمم): حداكثر فشاري است كه خون به ديواره رگ‌ها وارد مي‌كند.
2. فشار دياستول (مينیمم): فشاري است كه ديواره رگ‌ها به حجم خون در گردش وارد مي‌كند.
به اختلاف فشار سيستول و دياستول فشار نبض می‌گوییم و فشار سيستول به صورت كسر روي فشار دياستول نوشته مي‌شود.
مقدار طبيعي فشارخون از كودكی تا بلوغ بیشتر می‌شود و بعد از آن‌هم معمولا به خاطر كاهش خاصيت ارتجاعي رگ‌ها، کمی افزايش پیدا می‌کند. فشار سيستول در افراد بزرگسال حدود 110.130ميليمتر جيوه و مقدار دياستول هم حدود 70.90ميليمتر جيوه است. البته عوامل ديگري هم می‌توانند روی مقدار فشارخون تأثیر بگذارند؛ مثل ترس و اضطراب، فعاليت بدني، جنس، وضعيت قرارگرفتن بدن (ايستاده، نشسته و خوابيده). بنابراین موقع اندازه‌گیری فشارخون باید این عوامل را هم درنظر گرفت.
مراقبت پس از درمان اولیه
بعد از این‌که کمک‌های اولیه را انجام دادید، ممکن است مصدوم نیاز به مراقبت بیشتری داشته باشد یا حتی وضعیتش بدتر شود، بنابراین از اطرافیانتان کمک بگیرید و با توجه به شرایط یکی از این اقدامات را انجام دهید:
برای مشاوره درباره مصدوم به پزشک زنگ بزنید.
در صورت نیاز فورا به اورژانس تلفن کنید.
مصدوم را به‌سرعت به نزدیک‌ترین پناهگاه یا منزل برسانید تا از خطر آسیب‌های محیطی در امان باشد. اگر نشانه‌های بیماری برطرف شده و مصدوم بهبود پیدا کرده است، به او اجازه بدهید به منزل برود و در صورت نیاز همراهی‌اش کنید.
این نکات را هم به یاد داشته باشید:
هرگز به مصدومی که بیهوش بوده است به‌جز غش یا( faint) یا اختلالات تنفسی و مشکلات تنفسی (مانند تندتند نفس کشیدن، تنفس صدادار، تنفس همراه با فرورفتن عضلات بین دنده‌ای) یا نشانه‌های شوک در او دیده شده (مانند کاهش فشار خون، نبض ضعیف، دست و پای رنگ‌پریده و سرد) اجازه ندهید در منزل بماند و هرچه سریع‌تر او را به یک مرکز درمانی برسانید.
اگر مصدوم دچار آسیب‌های داخلی شده باید به بیمارستان منتقل شود، هرگز چیزی از راه دهان به او ندهید (چون خطر استفراغ و ورود مواد به ریه وجود دارد).
اگر لازم بود به لوازم شخصی مصدوم دست بزنید (مثلا برای تشخیص هویت) سعی کنید این کار را در حضور یک شاهد انجام دهید. هر وسیله یا لباسی را که از مصدوم جدا می‌کنید حتما به پلیس تحویل دهید یا همراه خود مصدوم اعزام کنید. حتما اطرافیان و بستگان بیمار را خبر کنید.
هرگز در برخورد با مصدومان مضطرب نباشید و سعی کنید برای درمان از روش پله‌ای (با در نظر گرفتن موارد مهمتر) استفاده کنید.
به مصدوم اطمینان خاطر بدهید و با آرامش به آن‌چه می‌گوید توجه کنید. هرگز او را سوال و جواب نکنید و اجازه ندهید اطرافش شلوغ باشد و عده زیادی رفت‌وآمد کنند.