شهروند| سین مثل سنبل اما نه سنبل آبی. سنبل آبی سینِ هفت سین نوروزی ما نیست، حتی در طبیعت این سرزمین هم جایی ندارد و برای همین هم بهش می‌گویند گونه مهاجم؛ غریبه‌ای که اگر در سرزمینی رخنه کند، همه نظم طبیعت را به هم می‌ریزد. گیاه‌شناسان می‌گویند که سنبل آبی مثل آزولا که تالاب انزلی را خفه کرده و مثل ماهی قرمز گلی که جای گونههای بومی دریاچه نئور را گرفته، مهاجم است. سازمان حفاظت محیط زیست خرید و فروش این‌گونه را ممنوع کرده و به همه استان‌ها اخطار داده است؛ همین چند ماه پیش که در میدان تجریش گلدان گلدان سنبل آبی می‌فروختند، نیروی یگان را فرستادند و جلویشان را گرفتند. با این همه در فروشگاه‌های اینترنتی می‌شود با 25 هزار تومان سنبل آبی سفارش داد و مهاجم را به خانه آورد؛ یک قاتل زیبا که نامش با سین شروع می‌شود و خیلی‌ها هوس می‌کنند که بگذارندش روی سفره نوروزیشان.
با مهاجم آشنا شوید
سنبل آبی ( Solms Eichhornia crassipes)، بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است؛ گیاهی است آبزی با دم‌برگ‌هایی اسفنجی که روی سطح آب شناور می‌ماند و با ساقه‌های رونده تکثیر می‌شو د. ریشه های ارغوانی سیاه آزاد دارد و سنبله ای با 8 تا 15 گل زیبا. گل‌های بنفش و صورتی و ارغوانی اش شبیه گل‌های سنبل پیازی است و به سرما حساس است. در تبلیغات فروش این گیاه نوشته‌اند که کارش تصفیه آب‌های آلوده است اما محیط زیستی‌ها می‌گویند که همین خاصیت خطرساز است و سنبل آبی با قدرتِ جذب همه آلودگی‌ها، سرطان‌زاست؛ هر چند این خطر هنوز به طور دقیق اثبات نشده است. دور از این خاصیت و خطرها، سنبل آبی در مناطق گرمسیری روی آب‌های راکد با سرعت رشد می‌کند و در ایران و بسیاری از کشورها با پوشاندن سطح‌های تالابی، جان زیستمندان دیگر را به خطر انداخته است؛ این گیاه چنان رشد می‌کند و در سطح آب پیش می‌رود که حتی عبور قایق‌ها هم به مشکل می‌خورد.
گل‌فروش‌ها می‌گویند هوای آزاد و نور متوسط برای سنبل آبی کافی است و کاشتنش در حوض کنار نیلوفر آبی و نخل مرداب، حیاط‌ها را زیباتر از همیشه می‌کند؛ اما مسأله اینجاست: اگر نگه‌داشتن سنبل آبی در گلدان ایرادی نداشته باشد، رهاکردنش در آب‌های آزاد و در طبیعت یعنی راه‌دادن به یک مهاجم قدرتمند که به سرعت رشد می‌کند و امکان حیات را از جانوران دیگر می‌گیرد؛ به علاوه از آنجا که این گیاه می‌تواند فلزات سنگين مثل جيوه و سرب را به خود جذب کند که بعضی کارشناسان هشدار می‌دهند تجمع‌اش در محيط به شدت خطرناك است و احتمالا سرطان‌زا.
ما و کنوانسیون تنوع زیستی
«هر یک از کشورهای عضو تا حد امکان و به گونه‌ای مناسب باید از ورود گونههای بیگانه‌ای که اکوسیستم‌ها و زیستگاه‌های گونههای دیگر را به خطر می‌اندازند، جلوگیری کنند و آنها را تحت کنترل درآورده یا نابود سازند.» این اصل 8 قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون تنوع زیستی است. حسین آخانی، پژوهشگر منابع طبیعی و گیاه‌شناس اما گله می‌کند که با وجود عضویت ایران در این کنوانسیون، دستگاه‌های مسئول در کنترل گونههای مهاجم چندان موفق نبوده‌اند. او به «شهروند» می‌گوید: «دبیرخانه کنوانسیون در وزارت جهاد کشاورزی است اما سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری درباره گیاهان مهاجم عملکرد درستی نداشته و در عوض خودش وارد‌کننده گیاهان مهاجم به طبیعت ایران بوده؛ نمونه بارز آن هم «کهور آمریکایی» است که به جنوب وارد شده، فلور بومی را تحت تاثیر قرار داده و فاجعه بزرگی ساخته است.»
سنبل آبی، ممنوع
مریم مقانلو، رئیس گروه گیاهی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید که سازمان خریدوفروش سنبل آبی را ممنوع کرده اما هنوز دستفروشانی این مهاجم را به راحتی در معابر می‌فروشند. «همین چند ماه پیش در میدان تجریش این گیاه را می‌فروختند که به سازمان اطلاع دادند و سریعا یگان ویژه را فرستادیم. به‌راحتی می‌شود این گیاه را سفارش داد اما ما ممنوع کرده‌ایم و حتی در استان‌هایی که مناطق تالابی ندارند، بخشنامه ممنوعیت خرید را منتشر کرده‌ایم. آنها هم اطلاع‌رسانی کرده‌اند اما نزدیک عید از آنجا که حرف اول سنبل آبی سین است و مردم مایل‌اند در سفره هفت‌سین‌شان بگذارند یا به خاطر بهار که همه دوست دارند گل و گلدان جدید بگذارند در خانه‌ها، این گیاه هم طرفدار پیدا می‌کند.»
بخریم یا نخریم؟
توصیه کارشناسان محیط زیست این است: «نه ماهی قرمز بخرید، نه میمون. میمون رزوس به محض اینکه رشد کرده و بزرگ می‌شود به دلیل روحیه قلمروطلبی‌اش غیر قابل کنترل می‌شود و در طبیعت تمامی گونههای گیاهی را می‌خورد و برای پرندگان هم تهدید است و برای انسان‌ها هم تا امروز بارها مشکل‌ساز شده است؛ کافی است به آرشیو اخبار آتش‌نشانی سری بزنید و از این ماجرا سر در بیاورید. نگهداری از ماهی هم آسان نیست و بسیاری از آنها بیماری‌های قارچی دارند و در جابه‌جایی‌ها آسیب دیده و خیلی زود به علت نبود اکسیژن می‌میرند؛ اگر هم در آب‌های آزاد رها شوند، مثل آفتی به جان طبیعت می‌افتند و بیماریشان به آبزیان دیگر منتقل می‌شود. این توصیه درباره سنبل آبی و کاکتوس هم صدق می‌کند.
محیط زیستی ها در سال های اخیر اما توصیه خوبی درباره سبزه عید داشته اند: سبزه عید بکاریم و از نوروزمان لذت ببریم اما هرگز در آب ها رهایش نکنیم. می توانیم در سیزده به در، بگذاریمش توی باغچه مان تا کود خوبی برای گیاهان باشد.
سنبل آبی و همه مهاجمان دیگر
با هر چه مقاومت و اخطار اما سنبل آبی یکی از گونههای مهاجم به طبیعت ایران وارد شده و در سال‌های گذشته در کنار آزولا، برای تالاب انزلی و آبگیرها و تالاب‌های دیگر گیلان و مازندران دردسر درست کرده و به علاوه تا تهران هم رسیده است. آخانی می‌گوید: «سنبل آبی بسیار خطرناک است و در سراسر دنیا هر جا به محیط‌های آبی وارد شده، به آنجا خسارات غیر قابل جبران زده و به دلیل قدرت بالای تکثیر و رویش به راحتی می‌تواند یک اکوسیستم تالابی را به کلی اشغال کند و تمامی موجوداتش را نابود کند. اما باز هم دم عید که می‌شود، مردم سراغش می‌روند و خرید و فروشش بیشتر می‌شود. ما در گذشته در سفره‌های عیدمان سبزه همیشه داشته‌ایم؛ گندم و ماش و شاهی که زراعی‌اند و نشان‌دهنده برکت و خسارتی هم ندارند چون ریشه بومی دارند اما مردم باید از استفاده از گیاهان زینتی که از بیرون می‌آید، اجتناب کنند که تهدید بزرگی برای تنوع زیستی است.»
این توصیه درباره جانوران مهاجم هم صدق می کند؛ مثل میمون رزوس که در چند سال گذشته نگهداری از آن مد و رهاکردنش در طبیعت بارها مشکل‌ساز شده است؛ هم برای طبیعت و هم برای مردم.
آخانی می‌گوید علاوه بر سنبل آبی، بعضی کاکتوس‌ها مثل اوپونسیا، از گیاهان خطرناکی‌اند که به شمال کشور وارد شده و به صورت مهاجم عمل کرده است. «باید حواسمان باشد ما کشور خشکی هستیم و مستعد رشد بعضی گونههای مهاجم کاکتوس؛ ورود اوپونسیا می‌تواند در اکوسیستم‌های ما چه در جنوب و چه شمال خطرناک باشد.» و البته جانوران هم همین‌طور: «ماهی حوض هم مال ایران نیست؛ همین ماهی گلی و قرمزی که سر سفره عید می‌گذارند؛ این‌گونه از کشور چین به ایران آمده و ورودش به اکوسیستم‌های آبی خطرناک است. خیلی‌ها از سر دلسوزی ماهی‌ها را بعد از عید در آبراهه رها می‌کنند و راهشان را باز می‌کنند تا رودخانه‌ها و تالاب‌ها. همین حالا در تالاب انزلی و دریاچه نئور اردبیل ماهی قرمز زیاد شده، آب زیان بومی آسیب رسانده و تنوع زیستی را تهدید می‌کند.»
هر سنبلی مهاجم نیست
این‌طور که رئیس گروه گیاهی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید، سنبل زینتی که به اسم گل نوروزی می‌شناسیم، با سنبل آبی فرق دارد و مهاجم نیست. این سنبل گیاهی از خانواده سوسنی‌ها و پیازی است که از زمان‌های قدیم کاشتنش متداول بود؛ گیاهی به بلندی ۱۵ تا۲۰ سانتیمتر که گل‌هایش به شکل خوشه‌ای در انتهای ساقه از نیمه اسفند تا فروردین باز می‌شود. این سنبل را هم می‌شود در باغچه کاشت و هم در گلدان‌های آپارتمانی؛ می‌شود حتی در آب هم نگهداری‌اش کرد. این سنبل که بیشتر در سفره‌های هفت‌سین می‌گذاشته‌اند از سال‌های پیش، سنبل مهاجمی نیست.
مقانلو می گوید: «همه گونههای غیر بومی مهاجم نیستند. مهاجم گونه‌ای است که خارج از زیستگاه خودش باعث به هم خوردن نظم اکولوژی آن سیستم شود و خسارات اقتصادی و محیط زیستی به بار بیاورد.»
گونههای غیر بومی به گفته او گاهی خیلی خوب با اکوسیستم جدید سازگار می‌شوند و ضرری ایجاد نمی‌کنند؛ «مثل درخت کاج که در تهران هم هست و خیلی‌ها به اسم کاج تهران می‌شناسندش. این درخت گونه بومی ایران نیست اما طی سالیان گذشته حالت بومی پیدا کرده است.» گاهی هم گونههای غیربومی به صورت طبیعی - مثل بذرها با قدرت باد یا مثل پرنده‌هایی که در منطقه‌ای ماندگار نیستند- اگر قابلیت جذب در سیستمی را نداشته باشند، به طور خود به خود دفع می‌شوند و به‌ندرت ممکن است تعادل اکوسیستم را از بین ببردند.