مهتاب جودکی| همین که حال دریاچه بهتر میشود، فشارها برای برگشتن به روش قبلی مصرف آب در حوضه آبریز ارومیه بیشتر میشود. از فروردین که بارشهای سیلآسا به دریاچه ارومیه هدایت شد هم همینطور شده و گروهی میگویند باید قید محدودیت مصرف منابع آبی را زد. حال دریاچه از 2 سال پیش رو به بهبود رفته؛ بهبود یعنی اینکه ترازش به نسبت سال 93 (آغاز برنامه احیا) 93 سانتیمتر افزایش یافته است. دریاچهای که بیم مردنش میرفت، به تثبیت رسیده و دارد زنده میشود؛ 23هزار فلامینگو در جزایرش زندگی میکنند و گسترهاش با افزایش ۹۰۰ کیلومتری در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته به سههزار و ۱۱۹ کیلومترمربع رسیده است. تا قبل از اینکه برنامه احیای این پهنه خشکیده آغاز شود، خیلیها کار دریاچه را تمامشده میدیدند و میگفتند هر هزینهای برای نجات آن، هدردادن سرمایه است. حالا هم فشارها از آن روست که گروهی کار احیا را تمامشده میبینند و دریاچه را زنده؛ آنقدر زنده که دیگر نیازی به مراقبت ندارد. این فشارها در حالی است که اولین سیاستگذاریهای نادرست در زمینه کشاورزی، کشت و تولید محصولات بدون توجه به میزان آب مورد نیاز است که به عنوان مقصر تشدید خشکسالی دریاچه ارومیه شناخته میشود. برای همین است که مسئولان ستاد احیای دریاچه ارومیه میگویند، نباید به «ولنگاری در مصرف آب» برگشت، باید کار را تا آنجا ادامه داد که دریاچه به تراز اکولوژیک برسد؛ این هدفی است که آنها میگویند اگر کارها درست پیش برود تا سال 1406 محقق خواهد شد.
حالا که باران حال دریاچه را خوب کرد
سیاست مصرف آب را عوض کنید
بارشهای بهاری نجاتبخش بود و حالا که تابستان رسیده، ورود روانآبها به دریاچه قطع شده است. کمکم به سیاق هر تابستان تراز دریاچه دوباره تا۷۰ سانتیمتر کمتر خواهد شد. با این همه در سایه افزایش حجم آب و حلشدن نمکهای رسوبشده در کف آن، دریاچه در بسیاری از نقاط عمق گرفته و تبخیر آن هم کمتر شده است. این وضع از چشم بسیاری کارِ باران است، نه ستاد احیای دریاچه ارومیه. مسئول فنی ستاد احیا اما میگوید، بارش باران به تنهایی نمیتواند یک پهنه بزرگ خشکیده را از آب بپوشاند.
حال خوب دریاچه از چشم هیچکس دور نماند. عکسهای هوایی که دست به دست میشد، نشاندهنده تغییر بود. برای همین بود که خیلی زود، حرفهایی درباره از سرگیری مصرف آب به شیوه گذشته سروصدا کرد. اواخر اردیبهشت بود که مهدی قریشی، امامجمعه ارومیه در جلسه شورای اداری استان از تغییر سیاستها بعد از بارشهای فروردین صحبت کرد. او گفت که «با توجه به بهبود نسبی دریاچه ارومیه خوب است دولت سیاستهای ستاد احیای دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی را برای اجرای پروژههای بزرگ دامی و گیاهی اصلاح کند تا کشت گلخانهای و کشت گیاهان کم آببر سرعت گیرد. آذربایجان غربی قابلیت احداث دامداریهای بزرگمقیاس را دارد و لازم است دولت بسترهای لازم را برای این کار بیش از گذشته فراهم آورد و در کنار آن تقویت بودجه شهرداریها نیز از دولت انتظار میرود.» امامجمعه ارومیه البته برای لایروبی رودخانهها و آبخیزداری در زمان بارش باران از دولت تشکر کرده و گفته بود: «به همین واسطه و با استمرار بارشها حالوروز دریاچه ارومیه نیز به وضع رضایتبخشی به نسبت گذشته رسیده است.»
قریشی حالا در گفتوگو با «شهروند» از امید مردم به بهبود دریاچه میگوید و البته تأکید دارد که این بهبود وضعیت، بیش از همه کارِ باران بوده: «مردم از اینکه وضع دریاچه ارومیه به دلیل نزولات یک مقدار تغییر پیدا کرده، خوشحالند. تا پیش از این تهدیدات خشکشدن دریاچه در روحیه آنها اثر بدی گذاشته بود و دلگیرشان کرده بود و حالا این وضع بهتر شده است.» به گفته او اعتقاد عموم مردم بر این است که ضمن اینکه مسئولان برای احیای دریاچه تلاش کردهاند اما لطف خداوند و بارش نزولات در عین پیشنیامدن سیل باعث شده که دریاچه ارومیه زندهتر شود. امیدواریم بارشها باز هم ادامه داشته باشد.
امامجمعه ارومیه هنوز درباره کاهش محدودیت مصرف آب سر حرفش هست. او این حرفها را در زمان حضور رئیسجمهوری در ماکو گفته بود: «حرفم این بود که در حال حاضر وضع دریاچه تغییر پیدا کرده و به نظر من دولت هم باید سیاست محدودیتهای مصرف آب را با این وضع بهبودیافته، تطابق بدهد. رئیسجمهوری هم همان زمان درباره بهبود وضع گفته بود.»
قریشی از قول کشاورزان میگوید که انتظار کشاورزان هم این است که اگر وضع دریاچه خوب شده، کشت گلخانهای و توسعه دامداریهای بزرگ ادامه پیدا کند و سیاستها طوری تنظیم شود که با توجه به نزولات آسمان و بهترشدن احوال دریاچه، کشت گلخانهای هم بیشتر شود: «نگاه من این است که بر اساس داشتههایمان تا جایی که امکان دارد، محدودیتها را کمتر کنیم.» ستاد احیای دریاچه ارومیه اما موافق این نگاه نیست و فشارها را برنمیتابد.
مسئول فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه در گفتوگو با «شهروند»: باران آمد، از آن طرف بوم افتادیم
شهروند| پس از بارشهای بهار امسال و بهبود وضع دریاچه ارومیه گروهی از بدنه دولت برای کاهش محدودیتهای مصرف منابع آبی به ستاد احیای این دریاچه فشار وارد میکنند. علی حاجیمرادی، مسئول واحد فني ستاد احياي درياچه اروميه در گفتوگو با «شهروند» از این موانع میگوید و به این سوال پاسخ میدهد: «بهبود وضع دریاچه ارومیه کار باران است یا اقدامات ستاد احیا؟»
آقای حاجیمرادی از احوال امروز دریاچه بگویید. حالش بهتر است؟
حال دریاچه دو سال است که خوب است و حالا خوبتر هم شده، تراز دریاچه به 1271 متر و 75 سانتیمتر رسیده که این میزان به نسبت سال 93 که شروع عملیات احیا بود، 93 سانتیمتر بیشتر است. تراز دریاچه در مقایسه با مدت مشابه در سال 97 هم 105 سانتیمتر افزایش داشته است. احیا در شرایطی رقم میخورد که تا پیش از سال 93، سالانه 40 سانتیمتر کاهش تراز اتفاق میافتاد. اکنون نهتنها کاهش تراز اتفاق نیفتاده، بلکه افزایش هم داشته است.
پس وارد مرحله احیا شدهایم؟
سهسال ابتدایی برنامه احیای دریاچه ارومیه تا پایان شهریور سال96 دوره تثبیت وضع دریاچه بود و اکنون دوسال است که وارد مرحله احیا شدهایم.
حال خوب دریاچه را مدیون بارانیم یا اقدامات ستاد احیا؟ سوالم از این رو است که حرف و حدیثهایی درباره وضع دریاچه گفته میشود.
بارشها عاملی است که منابع آب داخل حوضه دریاچه را تامین میکند، اما صرف بارش به تنهایی نمیتواند بدون اقدامات هدایتی، پهنه 50هزار کیلومتری را از آب بپوشاند. با وجود بارشهایی که در سالهای پیش اتفاق میافتاد، این منابع آبی دریاچه را پوشش نمیدادند. درواقع برای رسیدن آب به دریاچه باید اقداماتی برای انتقال باران انجام شود. مقایسه وضع دریاچه ارومیه در اسفند سال 93 با اسفند سال 97 که تراز آن 45سانتیمتر بیشتر شده بود، قضاوت را آسانتر میکند. اگر بارش و برنامه احیا دو مقوله جدا از هم بودند، این تفکیک قابل انجام بود. بارش بهخودیخود منجر به توزیع آب در پهنه دریاچه نمیشود و اگر برنامه احیا نباشد، بارش به تنهایی نمیتواند تراز را افزایش دهد. لازم است اقداماتی بین محل وقوع بارش و دریاچه انجام شود.
با این همه اما هنوز حرف و حدیثها درباره نقش ستاد احیا در رسیدن به این وضع خریدار دارد.
از اینها هم گذشته پژوهشی که سال گذشته محققان ایرانی در آمریکا انجام دادهاند، نشان میدهد در 13هزار سال گذشته دریاچه ارومیه هیچوقت کاملا خشک نشده است. در طول این مدت سالهایی بود که حداقل 180 میلیمتر بارش داشته است. تجربه این میزان بارش درحالی است که در سال 96، با وجود 200 میلیمتر بارش، عددی نزدیک به بدترین شرایط تمام عمر دریاچه را تجربه کردیم. از طرف دیگر امسال 480 میلیمتر بارش اتفاق افتاد و این رقم نزدیکترین میزان به بیشترین بارش در طول 13هزار سال گذشته در دریاچه است. این آمار و ارقام و مقایسهها یعنی فارغ از میزان بارش در حوضه دریاچه ارومیه در طول سال و بالا یا پایین بودن آن، باید کار احیا را در پیش بگیریم.
درباره چگونگی اقداماتی که برای هدایت آب –به طور مثال پس از بارشهای فروردین- به دریاچه ارومیه انجام شده، بگویید.
در چهارسال گذشته برای رساندن آب به دریاچه اقداماتی مثل تخلیه به هنگام سدهای حوزه، لایروبی و ساماندهی رودخانههای حوضه و احداث سدهای توزیع آب ازجمله کارهایی بوده که انجام شده است. این اقدامات در فروردین امسال مانع واردشدن خسارت سیل شد، بهطوری که در سد بوکان آنچنان ظرفیت لازم برای جذب آب ایجاد کرده بودیم که نهتنها جلوی خسارت را گرفت، بلکه آب به صورت تنظیمشده به دریاچه رسید. این اقدامات اگر انجام نمیشد، این آب به صورت غیرقابل کنترل و با دبیهای خارج از ظرفیت به روستاهای اطراف دریاچه خسارت میزد.
این میان اما باز هم صحبتهایی از این دست هست که با بهبود وضع دریاچه ارومیه، بهتر است محدودیت مصرف آب در بخش کشاورزی برداشته شود. چقدر این موضوع جدی است؟
در نهادهای مختلف کشور این تصور شکل گرفته که «کار تمام شده است». همانطور که تا سال 93 کار دریاچه ارومیه را «تمامشده» میدانستند و میگفتند هر هزینهای برای نجات آن، هدر دادن سرمایه است و باید این پهنه بزرگ نمکی را به پارک تبدیل کرد. حالا از آن طرف بوم افتادهایم؛ حالا که به هدف تثبیت وضع دریاچه رسیدهایم و مسیر احیا را طی میکنیم، میگویند باید برگردیم به وضع ولنگاری در مصرف آب. دراینباره فشار میآورند و ما با اجرای برنامه احیا، مقاومت میکنیم.
با وجود تمام فشارهایی که برای احیای دریاچه ارومیه به ما وارد میشود، برنامه را گامبه گام پیش خواهیم برد و با چهار قطره باران، از هدفمان برنمیگردیم. حالا بعد از سیلاب فشارها بیشتر شده است.
این فشارها که میگویید از کدام سمت و سو به ستاد احیا وارد میشود؟
بخش عمدهای از بدنه دولت معتقدند که با یک متر افزایش تراز، باید ادامه احیا را رها کرد و مصرف آب به شکل افسارگسیخته قبل برگردد. آنها در حالی این نظر را دارند که در همین یک ماه گذشته، تراز دریاچه 24 سانتیمتر کاهش داشته است. کافی است یک سال از اهداف احیا عقبنشینی کنیم، افزایش تراز را از دست خواهیم داد. حوضه آبی که با اصلاح مصرف منابع آبی توانسته خود را سازگار کند با عقبنشینی دوباره به شرایط گذشتهاش بازمیگردد.
راهحل چیست؟ آیا واقعا باید به این فشارها پاسخ داد؟ به الگوی مصرف سابق برمیگردیم؟
باید این نکته ملکه ذهنمان شود؛ باید سقفی مجاز برای برداشت از منابع آب حوضه تعریف کنیم و مصارفمان را بدون توجه به بارش سنواتی تا حدی محدود کنیم که اگر باران آمد، تمام منابع را به دریاچه برسانیم. اگر چنین نکنیم، اینطور میشود که به طور مثال یک سال نمیتوانیم آب شرب اصفهان را تأمین کنیم و سال بعد زورمان به تأمین آب زایندهرود نمیرسد. نباید با یکبار بارش خوب طوری مصرف کنیم که انگار شرایط بارش همیشه همینجور خواهد ماند. تابستان سال پیش با وزارت نیرو تفاهم کردیم که میزان مصرف از منابع در بخش کشاورزی به نسبت سال 93، 32درصد کاهش داشته باشد. براساس تصمیمگیری قرار بر این شده که با توجه به میزان بارش اگر منابع آبی کمتری نسبت به پیشبینیها داشته باشیم، این میزان تنش به صورت پنجاه-پنجاه بین مصارف کشاورزی و دریاچه ارومیه تقسیم شود و اگر بیشتر از پیشبینیها و اضافه بود، تمام آن به دریاچه ارومیه اختصاص یابد.
سال 95-96 که 200 میلیمتر بارش در حوضه دریاچه ارومیه اتفاق افتاد، سناریوی دوم انجام شد. هم ما و هم وزارت جهاد پذیرفتیم که این تنش را نصف-نصف جذب کنیم اما با بارش متفاوتی که در بهار امسال داشتیم، 100درصد منابع اضافه آب، به دریاچه منتقل شد. به همین ترتیب در شهریور سال 95 که انتهای سال آبی بود، با اینکه خشکسالی در حوضه در جریان بود اما باز هم با کاهش تراز مواجه نشدیم و به همین شکل، در سالی مثل امسال که با افزایش بارش مواجه بودیم، کنترل مصارف به نفع دریاچه ارومیه تمام شد. برنامه سال آینده هم این است که وارد فاز کاهش 40درصد شویم. سال 99، سال آخر دستیابی به هدف کاهش مصرف است؛ مثل همیشه در دی، بهمن و اسفند حقابه دریاچه را میدهیم و اگر آب بیشتری از پیشبینی داشته باشیم، در فروردین و اردیبهشت به دریاچه تزریق میکنیم و اگر نبود، سهم کشاورزی را میدهیم.
وضعیت جبل کندی که کانون گردوغبار دریاچه بود، چطور است؟
اکنون اجرای پروژه در عرصهای که برای تثبیت گردوغبار در حال مدیریت بود، به طور کامل انجام شده است. طولانیترین بادشکن کشور در حاشیه دریاچه ارومیه ایجاد شده و بزرگترین عرصه نهالکاری و بوتهکاری شده است.تا به امروز برای تثبیت کانونهای گرد و غبار دریاچه 94 میلیارد تومان هزینه شده است. امید ما این است که تا چند ماه دیگر تثبیت کامل کانون گردوغبار به اتمام برسد و با این حساب اعتباری به اندازه سالانه 10میلیارد تومان به سازمان جنگلها میدهیم تا از این عرصه حفاظت کنند.
گام بعدی ستاد احیا چیست؟
اکنون در گام پنجم به کاهش مصرف تا 32درصد رسیدهایم و تثبیت تازه به اتمام رسیده است. در اردیبهشت سال گذشته، در جلسهای با رئیسجمهوری، اعلام کردیم که معتقدیم با ادامه روند منظم احیا و اجرای پروژههایی که هنوز به بهرهبرداری نرسیدهاند، تراز دریاچه ارومیه تا پایان سال 1400 تا یک متر دیگر افزایش خواهد یافت. اگر پروژهها به بهرهبرداری برسند، دولت به موقع قادرخواهد بود در پایان دوره مسئولیتش، به این هدف برسد و پروژه را به دولت بعدی تحویل بدهد. با انجام عملیات باقیمانده در دوره بعدی، دریاچه ارومیه تا سال 1406 به تراز اکولوژیک خواهد رسید.
ما از یک پهنه بزرگ خشکیده حرف میزنیم. به نظرتان صحبت از تراز اکولوژیک، دور از ذهن و شعارگونه نیست؟
بله؛ رسیدن به تراز اکولوژیک آسان نیست. ما از دریاچهای حرف میزنیم که ظرف 20 سال به کمترین تراز در طول عمرش رسید؛ نباید انتظار معجزه داشت. طول کشید تا تخریبش کنیم و طول میکشد تا دوباره به زندگی برش گردانیم.