لیلا مهداد| خاکسترشدن جنگل‌ها و به سوگ نشستن برای بلوط‌ها، قصه همیشگی زاگرس است. با شروع فصل گرما، آتش به جان جنگل‌ها می‌افتد، می‌سوزاند و رخت سیاه بر زمینش می‌کشد؛ زمینی که باید سال‌های‌سال چشم‌انتظار قد کشیدن درختانی بماند که روزگاری سایه‌های سربه فلک کشیده‌شان اجازه دیدن آفتاب را نمی‌دادند؛ درختانی که شاید دیگر هیچ‌وقت فرصت سر بیرون آوردن از زمین را نداشته باشند.
قصه خاکسترشدن درختان و سوختن مراتع، داستان دیرینه‌ای است که بیش از همه زاگرس را به کام می‌کشد، به‌طوری که سالانه بسیاری از گونه‌های گیاهی و بلوط‌هایش در آتش، خاکستر می‌شوند؛ نمونه‌اش آتشی است که همین چند روز پیش به جان درختان و بوته‌های ارتفاعات کهمره‌سرخی، ارژن و کازرون افتاد و چهار روز طول کشید تا دست از سوزاندن بردارد.
جنگل‌های زاگرس با 6میلیون هکتار مساحت، مأمن خوبی برای بلوط‌ها، افرا، کیکم، بنه، زبان‌گنجشگ و ارغوانند و سهم 40درصدی جنگل‌های ایران را به خود اختصاص داده‌اند. دوهزار و 372گونه گیاهی در این جنگل‌ها وجود دارد و 61گونه پستاندار، 27گونه ماهی، 167 گونه پرنده و 37گونه خزنده در آن زیست می‌کنند که آتشسوزیها تعدادی از آنها را از بین برده است. اهمیت این جنگل‌ها تا جایی است که 40درصد آب شیرین ایران در محدوده زاگرس تولید می‌شود. بر اساس اطلاعات سازمان جنگل‌ها آتش‌سوزی در هر هکتار از مناطق جنگلی ۵۶میلیون تومان و در هر هکتار اراضی ۱۷میلیون تومان خسارت وارد می‌کند.
نگاهی سنتی داریم
عامل انسانی چه عمدی و چه سهوی متهم ردیف اول آتشسوزیها شناخته می‌شود، اگرچه شرایط اقلیمی به میزان این آتشسوزیها دامن می‌زند، البته صاعقه‌ها را نمی‌توان از فهرست دلایل آتشسوزیها کنار گذاشت، افزایش دما هم به نوبه خود دلیل قابل تاملی است که با وجود شیشه و پلاستیک و نایلون در جنگل‌ها بهانه‌ای می‌شود برای به خاکسترکشیدن بخشی از جنگل‌ها. محسن جعفری‌نژاد، مدیرکل محیط‌زیست استان کهگیلویه‌وبویراحمد در گفت‌وگو با «شهروند» همه این عوامل را در آتشسوزیها دخیل می‌داند: «صددرصد این عوامل در آتشسوزیها دخیل‌اند و تنها میزان دخیل بودنشان در دوره‌های مختلف، متفاوت است. در بحث آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس شرایط اقلیمی، خشک‌شدن بعضی پوشش‌های گیاهی جنگل‌ها و کاهش بارندگی‌ها در بعضی استان‌ها تاثیرگذار بوده است.» جعفری‌نژاد با در نظر گرفتن شرایط طبیعی و خشکسالی‌ها، عامل انسانی را مهمتر از سایر عوامل می‌داند و در مورد عامل افزایش آتشسوزیها می‌گوید: «از گذشته آتشسوزیها وجود داشتند، به‌طوری که طبق آمارهای موجود از 20سال گذشته شاهد آتش‌سوزی‌های مختلف بوده‌ایم؛ البته در وسعت‌های مختلف. اما از آنجایی که امروزه مسائل زیست‌محیطی اهمیت بیشتری میان عامه مردم یافته‌اند، آتشسوزیها نمود بیشتری پیدا می‌کنند، اگرچه در سال‌جاری میزان آتشسوزیها در مقایسه با سال‌های 97 و 96 افزایش را به خود می‌بیند.»
جنگل‌های ایران این روزها حال‌وروز خوبی ندارند، اما جنگل‌های زاگرس از درد بیشتری رنج می‌برند، تا جایی که کارشناسان زنگ‌خطر را برای جنگل‌های زاگرس به صدا درآورده‌اند و معتقدند با ادامه این آتشسوزیها تا چند‌سال آینده اثری از این جنگل‌ها باقی نمی‌ماند. مدیرکل محیط‌زیست استان کهگیلویه‌وبویراحمد این زنگ‌خطر را جدی می‌داند: «جنگل‌های زاگرس دیر رشدند و سال‌ها طول می‌کشد تا دوباره احیا شوند، به‌طوری که درخت بلوط 100سال وقت می‌خواهد تا بالغ شود و درواقع جبران این درختان بسیار سخت است. وقتی بحث از خسارت این آتشسوزیها می‌شود، اعداد و ارقامی به میان می‌آید، درحالی‌که ارزش‌گذاری دقیقی در این زمینه صورت نگرفته، چون زمانی که جنگلی می‌سوزد، یک اکوسیستم را از دست می‌دهیم و این امکان وجود دارد که هیچ‌گاه حیات‌وحش آن منطقه دوباره به منطقه برنگردد، به همین منظور باید نگاه عمیق‌تری به این مسأله داشت، چون با آتش‌سوزی جنگل‌ها تنها درختان را از دست نمی‌دهیم، بلکه یک پهنه از دست می‌رود.» جعفری‌نژاد یکی از نکات قابل تامل را مرز باریک و نزدیک مراتع با جنگل‌های زاگرس عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: «یکی از مشکلات مهم همین مرز باریک و نزدیک مراتع و جنگل‌هاست، تا جایی که آتش‌زدن مزارع گاهی منجر به آتش‌سوزی جنگل‌ها می‌شود و گاهی اوقات هم آتش‌سوزی مراتع دامن جنگل‌ها را می‌گیرد. ما نیاز داریم نگاهی هم‌طراز با نگاه جهانی به آتش داشته باشم و از آن به‌عنوان اولویتی در نگاه کلان توجه کنیم. در حقیقت برای محافظت از مراتع و جنگل‌ها نیازمند برنامه و استراتژی مشخصی هستیم، البته نباید از یاد برد که ساماندهی گردشگری، مردم و دام هم از مسائل مهم‌اند و این درحالی است که ما هنوز نگاهی سنتی به این موضوع داریم، در صورتی که باید هدفمند
برنامه‌ریزی کنیم.»
برنامه‌های خوبی اجرایی شده‌اند
امسال بهار پربارانی داشتیم، بارندگی‌های پی‌درپی تا حدودی ذخایر منابع آبی را تامین کردند و مراتع سرسبز شدند و امید این می‌رفت تابستان خنک‌تری را تجربه کنیم، اما همه‌چیز آن‌طور که انتظار می‌رفت، پیش نرفت و گرما بهانه‌ای شد بر جان مراتع تا شعله به جان جنگل‌ها بیفتد و نفس زاگرس را تنگ کند. بهمن افراسیابی، مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها هم بارندگی‌ها را بی‌تاثیر نمی‌داند و به «شهروند» می‌گوید: «بارندگی‌های سال‌های 97-98 سبب شد پوشش گیاهان یک‌ساله افزایش داشته باشد، این درحالی است که افزایش پوشش گیاهان یک‌ساله شرایط ایجاد حریق را بالا می‌برد. بارندگی با وجود مزایای بالایی که دارد و اثرات مثبتی که در سرسبزی منابع طبیعی می‌گذارد و در کاهش آفات و امراض موثر است مسأله حریق را هم با خود همراه دارد.»
افراسیابی میزان آتش‌سوزی‌های سال‌جاری را در مقایسه با سال‌های 97-96 بالاتر می‌داند و ادامه می‌دهد: «در ماه‌های گذشته 257فقره حریق در عرصه‌های جنگلی داشتیم و این به معنای سوختن 1400هکتار است. این میزان نسبت به دو‌سال گذشته افزایش داشته است، البته باید متذکر شد که در تمام آتشسوزیها از بین رفتن صددرصدی را نداریم. گاهی اوقات آتشسوزیها تنها گیاهان یک‌ساله را طعمه قرار می‌دهند و متاسفانه مواردی هم بوده که حریق خسارت بالایی به جا گذاشته است. میزان خسارت آتشسوزیها به نوع آتش بستگی دارد در این‌که سطحی باشد یا تاجی.»
مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها، آمار مربوط به آتش‌سوزی مراتع را هم بالا می‌داند و می‌گوید: «در سال‌جاری 982فقره آتش‌سوزی در مراتع داشتیم و این به معنی سوختن حدود 12هزار هکتار است. آتش‌سوزی‌هایی که دو استان خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد بیشترین سهم را داشته‌اند. درواقع در مجموع متوسط حریق‌ها در‌سال گذشته در یک‌دوره 10ساله 15هزار هکتار می‌شد و این درحالی بود که در‌سال 96-97 این عدد تغییرات کاهشی به خود دید، اما در چند ماه گذشته به دلیل بارندگی‌ها و پوشش بسیار خوب عرصه‌های مرتعی و جنگلی، میزان حریق افزایش پیدا کرده است.» آتش‌سوزی جنگل‌ها اتفاق گریزناپذیری است که اغلب کشورهایی که این منبع طبیعی را در اختیار دارند با آن روبه‌رو هستند؛ آتش‌سوزی‌هایی که در مقابل آنها کاری از پیش نمی‌رود و به حد توان خساراتی را وارد می‌کنند. آتش‌سوزی جنگل‌های سیبری یکی از بزرگترین آتشسوزیها در روسیه در سه‌سال گذشته بود و رکورد جدیدی در آتشسوزیها برای روسیه به‌جا گذاشت، اگرچه در هفت‌ماه نخست 2019 بیش از 42.5میلیون هکتار طعمه حریق شدند؛ آماری که نسبت به سال گذشته افزایش یک‌ونیم‌برابری داشت. افراسیابی با اشاره به آتش‌سوزی اخیر اسپانیا که هزاران هکتار را به کام آتش کشید، می‌گوید: «حریق اتفاقی است که کشورها با آن روبه‌رو هستند و نمی‌توان گفت تنها مختص بعضی جوامع می‌شود. البته هر کشوری به تناسب اهداف و منابعی که در اختیار دارد سیاست‌های راهبردی برای آن می‌اندیشد و ما هم از این موضوع مستثنی نیستیم و در مباحث مدیریتی و برنامه‌ریزی گام‌ها و برنامه‌های خوبی به چشم می‌خورد، اگرچه هنوز کاستی‌هایی وجود دارد که بی‌شک برطرف می‌شوند.» مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها درباره برنامه‌ریزی‌های سازمان برای مقابله با آتشسوزیها ادامه می‌دهد: «در بحث برنامه‌ریزی و مدیریت، هماهنگی‌های خوبی با ستاد بحران، فرماندهی‌ها و وزارت دفاع و تمام کسانی که می‌توانند به هر نحوی کمک کنند- بومیان، عشایر و روستاییان- صورت گرفته و نشست‌هایی هم برگزار شده و کارگاه‌های آموزشی برپا شده تا بخشی از امور به آنها واگذار شود، البته اعتبارات لازم برای عرصه‌های مرتعی، جنگلی و بیابان‌زدایی در نظر گرفته شده و این درحالی است که اعتباری هم از صندوق توسعه ملی با تأکید مقام معظم رهبری به سازمان اختصاص یافته است. البته سازمان دفاع و ستاد حوادث در این زمینه از هیچ نوع امکاناتی که در اختیار دارند، دریغ نکرده‌اند.»
افراسیابی در مورد اقدامات صورت گرفته در این سازمان می‌گوید: «سال گذشته 638حوزه انتخاب شد و در همین راستا بیش از 30هزار هکتار جنگل‌کاری داشتیم و بیش از هزار پروژه آبخیزداری اجرایی شد و به واسطه آن برای 2500خانواری که در این حوزه زندگی می‌کردند، سوخت‌شان تأمین شد تا از پوشش گیاهی برای سوخت استفاده نکنند. در حدود 500کیلومتر کمربند حفاظتی ایجاد شده است. امسال هم 700حوزه آبخیزداری انتخاب شده تا برنامه‌های اصلاحی، اجرایی و حفاظتی در آنها اجرایی شود. در زمینه پیشگیری و اطفا، خرید امکانات موردنیاز صورت گرفته است. درواقع اقدامات صورت گرفته در یک‌دهه اخیر بی‌سابقه بوده و نتیجه این اقدامات و برنامه‌ریزی‌ها تا آخر‌سال 98 برای همه مشهود خواهد شد.»
چاره‌ای باید اندیشید
آتش‌سوزی جنگل‌ها اتفاق تلخی است که هرساله تکرار می‌شود و خساراتی را به جا می‌گذارد؛ اما در این میان سهم عامل انسانی بیش از سایر عوامل دخیل است. به‌طوری که گفته می‌شود 90درصد آتش‌سوزی جنگل‌های کشور بر اثر عوامل انسانی است. پرهام جعفری، فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو با «شهروند» دراین‌باره می‌گوید: «آتش‌سوزی جنگل‌ها نه‌تنها در ایران بلکه در تمام دنیا تبدیل به موضوعی مهم شده. به‌طوری که طبق آمار یکی از ماهواره‌های ناسا گزارشی با رقم اعجاب‌آور 40میلیون حریق در کره‌زمین را ثبت کرد که یک رقم وحشتناک در طول تاریخ بشری محسوب می‌شود. براساس آمار مرکز آمار و سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 8/8درصد از مساحت کشور را جنگل‌ها تشکیل می‌دهند که حجم مجموع جنگل‌های کشور، 600میلیون متر مکعب با ارزش اقتصادی بیش از 300هزار‌میلیارد ریال است. براساس همین آمار، سرانه جنگل در كشور ۱۷صدم هكتار است درحالی كه سرانه جهانی جنگل ۶۲صدم هكتار است و همین سرانه، ضرورت توجه به حفظ، احیا و توسعه جنگل‌های کشور و همچنین حفاظت از آن را نشان می‌دهد.»
جعفری با اشاره به وسعت جنگل‌های زاگرس و تنوع گونه گیاهی و جانوری آن ادامه می‌دهد: «در سال‌جاری به دلیل شدت بارش‌های ابتدای سال، شاهد تقویت رشد گونه‌های مختلف گیاهی و مشخصا انواع گل‌ها و علف‌های موسمی در دشت‌ها، کوهپایه‌ها و مراتع کشور بودیم. این گیاهان خودرو، بیش از سال‌های دیگر قد کشیده‌اند، ولی ادامه حیات‌شان در گرمای تابستان که بارندگی کاهش داشت، میسر نبود و خود تبدیل به عاملی جهت تشدید آتش‌سوزی‌های منطقه جنگلی و مراتع خواهد شد. علاوه بر موضوعات فوق با توجه به کوهستانی بودن مناطق جنگلی کشور و همچنین نبود دسترسی لازم و نبود امکانات لازم موضوع حریق جنگل‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است که باید قبل از وقوع برای آن چاره‌ای اندیشید.»
این فعال محیط‌زیست معتقد است با آموزش و برنامه‌ریزی‌ها می‌توان میزان این آتشسوزیها را کاهش داد و می‌گوید: «همان‌طور که گفته شد بیش از ۹۰درصد عوامل آتش‌سوزی انسانی است و می‌توان با آموزش طبیعت‌گردی صحیح و آموزش به ساکنان نزدیک به این مناطق، قدمی در جهت کاهش آتشسوزیها برداشت و همچنین در صورت بروز آتش در منابع طبیعی باید بلافاصله آن را از طریق سامانه‌های ارتباطی نظیر ۱۵۰۴ گزارش کرد.»