شهروند| زیستن بدون آب ممکن نیست. این جمله از فرط بدیهی بودن نیاز به یادآوری ندارد. اما در عصر حاضر بیش از هر زمان دیگری انسان با مخاطرات محیط زیستی روبه رو شده است. بسیاری از این مخاطرات ردپایی در نظام مدیریت منابع آب دارد. کاهش روزافزون منابع آب شیرین در جهان یکی از جدی ترین مخاطراتی است که زندگی بشر را تهدید می کند. تغییرات اقلیمی، استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه نامتوازن بخش کشاورزی و صنعت ، آلودگی منابع آب و... از جمله دلایل بروز بحران کمبود منابع آب است. از سوی دیگر دست‌کاری طبیعت و تخریب منابع طبیعی موجب شده تا سیلاب‌ها که یکی از پدیده‌های همیشگی زندگی بشر بوده‌اند به عنصری مخرب تبدیل شوند. در این تخریب ها باز هم ردپای آب پیدا است. انسان برای فهم بهتر تغییراتی که در بسیاری از آنها نقش مستقیم داشته نیازمند آگاهی است. بخشی از این آگاهی از رهگذر پژوهش‌ها و کوشش‌های علمی محققان حاصل می شود. انتشار دو کتاب «آب، کالای استراتژیک» و دیگری «طراحی و ساخت مقاوم در برابر سیل» از جمله همین کوشش‌ها است که به صورت گذرا معرفی شده‌اند.
در عصر حاضر، آب نه به‌عنوان ماده‌ای حیاتی که در طبیعت به وفور یافت می‌شود، بلکه همچون کالای اقتصادی باارزشی مطرح است که در محاسبات استراتژیک کشورها جایگاه حساسی دارد. منابع آبی که حدود چهار و نیم‌میلیارد سال قبل به‌وجود آمده، اگرچه 97درصد از کل زمین را تحت پوشش خود قرار داده است، 94درصد آن شور و فقط 6درصد آن شیرین است. کم‌آبی و استفاده غیرمعقول از منابع آب شیرین، مشکلات بسیاری برای توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست در دنیای کنونی ایجاد کرده است. به گزارش «ایبنا»، کتاب «آب کالای استراتژیک» تألیف سید غفار وهابی که امسال انتشارات نوآوران دانش آن را روانه بازار نشر کرده است، ضمن پرداختن به ضرورت و اهمیت آب در وجوه مختلف حیات بشری و همه موجودات، بحران آب و درگیری‌های مرتبط با آن را در منطقه و جهان بررسی کرده است و در ادامه نیز به موضوعاتی همچون عوامل تهدیدکننده منابع آبی، ضرورت ایجاد نظام جامع مدیریت منابع آب و بهبود الگوی مصرف می‌پردازد.
محدودیت منابع آب و افزایش روزافزون تقاضا
«در نگرش جدید جهانی، آب به‌عنوان مایه حیات، کالایی اقتصادی - اجتماعی است که کمبود روزافزون آن در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان باعث کاهش اعتماد سیستم‌های تأمین آب، تشدید رقابت و تضاد بین بخش‌های مختلف مصرف و بروز خسارت‌های اقتصادی، زیست‌محیطی و تنش‌های اجتماعی - سیاسی شده است. در میان کاربردهای مختلف آب، آب شرب شهری به دلیل مسائل بهداشتی و تأمین نیازهای اولیه و اساسی انسان و نیز به دلیل احتمال بروز تنش‌های اجتماعی در زمان کمبود آن، از حساسیت و اولویت بالاتری برخوردار است. از این‌رو، با توجه به محدودیت منابع آب در دسترس در کشور و افزایش روزافزون تقاضا برای مصارف مختلف آب در کلیه جنبه‌های آن و در نتیجه رسیدن به مرز بحرانی استفاده از منابع تجدیدپذیر، ایجاب می‌کند که مدیریت تقاضا، مبنای کنترل مصرف و مدیریت منابع آب قرار گیرد تا ضمن تأمین امنیت آبی، قوانین مدون بر این مبنا برای ایجاد تعادل بین مصرف و تأمین آب ایجاد شود.»
37 مورد خشونت بین کشورها
بر سر آب در 50سال گذشته
«عواملی همچون افزایش چشمگیر جمعیت کره زمین و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع محیط زیست برای تأمین نیازهای اقتصادی، تأثیر خود را بر محیط زیست و ازجمله منابع آب گذاشته است. منابع آب در صحنه سیاست داخلی کشورها به‌ویژه در مناطق خشک و کم‌آب جهان نظیر خاورمیانه از دیرباز اهمیت داشته و همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است. کارشناسان امور آب پیش‌بینی می‌کنند به زودی تنش و درگیری ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی بر سر مسأله آب بیشتر خواهد شد و از آنجا که همگان به آب شیرین و پاک نیاز دارند، دور از ذهن نیست که جنگ‌های آینده جهان بر سر منابع آب باشد. در 50سال گذشته، 37 مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده است که همه آنها به‌جز هفت مورد، مربوط به منطقه خاورمیانه است؛ بحرانی که تنها با برنامه‌ریزی‌های کلان، واقع‌بینانه و مبتنی بر تعاملات بین‌المللی و با استفاده از تمامی امکانات و ظرفیت‌ها کنترل می‌شود. در سراسر تاریخ بشر، دسترسی به آب شرط اولیه و اساسی برای توسعه اجتماعی، اقتصادی و پایداری فرهنگ و تمدن بوده است. به گفته آب‌شناسان، آب دیگر کالایی فراوان و فاقد ارزش اقتصادی نیست، بلکه کالایی بدون جایگزین و باارزش اقتصادی زیاد در همه زمینه‌های مصرف است.»
وضعیت منابع آب در ایران
نزدیک به 85درصد از مساحت ایران دارای اقلیم خشک بیابانی، نیمه‌خشک و فراخشک است. میزان بارش در ایران به‌طور متوسط حدود 400میلیارد متر مکعب در سال است که نزدیک به 270میلیارد متر مکعب آن تبخیر و تعرق و از 130میلیارد مترمکعب آن در سال به‌عنوان آب‌های تجدیدپذیر از طریق آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی بهره‌برداری می‌شود. از این مقدار نزدیک به 92میلیارد متر مکعب به‌صورت جریان‌های سطحی در کشور جاری می‌شود و سالانه به میزان حدود 38میلیارد متر مکعب سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه می‌کند. برآوردها حاکی از آن است که سرانه منابع آب تجدیدشونده در ایران حدودا 25درصد متوسط جهانی است.
در بخش دیگری از این کتاب یادآوری شده است که عامل اساسی تاثیرگذار بر مسأله موجودیت آب در کشور، تغییرپذیری زیاد فصلی و سالی آن است. بارندگی سالیانه از مقادیر بسیار کم در نواحی کویری تا بیشتر از 1500 میلی‌متر در نواحی ساحلی خزر تغییر می‌کند. موجودیت آب در کشور در طول سال بسیار نوسان دارد و این تغییرپذیری سه مورد مهم را برای مدیریت آب یادآور می‌شود: اول، مطمئن نبودن از موجودیت آب از نتایج بلافصل این امر است، لذا ارزش‌گذاری آب برای بهره‌برداران مشکل است. دوم، ظرفیت ذخیره پرهزینه‌ای برای بهره‌برداری از جریان آب در طول سال مورد نیاز است. سوم، مدیریت ریسک برای کمینه کردن اثرات نامطلوب رویدادهای هیدرولوژیکی شدید لازم است.
کتابی برای نشان دادن رد پای انسان
در مخاطرات محیط‌زیست
کتاب «طراحی و ساخت مقاوم در برابر سیل» هم با تأکید بر شناسایی مناطق باخطر سیل و سازه‌های آسیب‌پذیر نسبت به سیل، به تشریح الزامات پایه برای طراحی و ساخت بنا به‌ویژه در مناطق پرخطر می‌پردازد. به گزارش ایبنا، باران‌های شدید و جاری شدن سیل که بهار امسال بخش وسیعی از کشور را دربرگرفت و خسارت‌های جانی و مالی فراوانی داشت، بار دیگر موضوع سیل و راه‌های مقابله با آن را به یکی از موضوعات اصلی مورد بحث افکار عمومی جامعه و مسئولان تبدیل کرد. سیل بیش از آنکه بلایی طبیعی باشد، حاصل دخالت‌‌ها و خرابکاری انسان در چرخه طبیعت است. تخریب جنگل‌ها و مراتع، چرای بی‌رویه دام در بالادست سدها، مسدود کردن بیشتر رودخانه‌های کشور با دیواره‌های بتونی، ساخت‌وساز غیراصولی در مناطق کوهستانی و مسیر رودخانه‌ها ازجمله دلایل افزایش امکان وقوع سیل و تشدید تلفات آن است. تدوین قوانین جدی و برنامه‌ریزی برای پیشگیری از فاجعه و از سویی آگاهی‌بخشی به جامعه برای آمادگی مقابله با شرایط اضطراری، بسیار مهم و حیاتی است. کتاب «طراحی و ساخت مقاوم در برابر سیل» را انجمن مهندسان عمران آمریکا تدوین و ابوالفضل اصلانی کردکندی، قاسم کاظمی و سیدمحمد حسین قاسمی به فارسی ترجمه کردند. این کتاب که 14فصل دارد با تشریح الزامات پایه برای طراحی و ساخت بنا، به شناسایی مناطق با خطر سیل شامل ساحلی و غیرساحلی و همچنین اهمیت شناسایی سازه‌های آسیب‌پذیر نسبت به سیل می‌پردازد.
20 برابر شدن سیل
در فاصله سال‌های 60 تا 80
در مقدمه این کتاب با اشاره به تاریخچه سیل‌های ویرانگر در ایران، آمده است: «براساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، از 421مورد سیل اتفاق‌افتاده از‌سال 1330 تا 1380، نزدیک به 74درصد آن مربوط به سال‌های 1360 تا 1380 می‌شود. یعنی در این فاصله، میزان سیل 20برابر شده، درحالی‌که تغییرات زیادی در بارندگی‌های منطقه جز چند مورد استثنایی وجود نداشته است. براساس داده‌های بانک اطلاعاتی خسارات سیل معاونت آبخیزداریِ سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، طی چند دهه گذشته به‌طور متوسط خسارات ناشی از سیل، بالغ بر 10هزار‌میلیارد ریال در سال بود و از سال 1330 تا 1383، باعث کشته شدن یک‌هزار و 739 نفر و مفقود‌الاثر شدن 2381نفر دیگر شد. 2میلیون و 300 هزار هکتار از مزارع کشور در همین بازه زمانی آسیب دید و یک‌میلیون و 580هزار رأس دام تلف شد. اما خسارات وارده به کشور از این سال به بعد، بعد از گذشت 12سال هنوز به‌صورت مدون
ارایه نشده است.»
براساس جدولی که درباره سیل‌های ویرانگر در ایران و جهان در این کتاب ارایه شده، سیل گلستان در‌سال 1380 با بیش از 500کشته و مفقود و دربند و تجریش در سال 1366 با بیش از 300 کشته و مفقود، ویرانگرترین سیل‌های ایران بودند. همچنین در سطح جهانی، سیل سال 1931 میلادی در چین با یک‌میلیون و 500هزار کشته در صدر جدول ویرانگرترین سیل‌های جهان قرار دارد. «اگرچه هرساله کشور شاهد وقوع سیلاب‌های متعددی است، اما سیل ویرانگر گلستان در بیستم‌مرداد 1380 که منجر به کشته و مفقود‌الاثر شدن بیش از 500 نفر از هموطنان شد، هنوز هم عنوان نخست فجایع سیل کشور را به خود اختصاص داده است. وسعت تخریبی این سیل که به گفته کارشناسان تماما در اثر تخریب جنگل‌ها و مراتع بالادست حوضه آبریز گرگانرود است، حدود 5000کیلومتر را دربرگرفت و طبق اعلام سازمان ملل در اوت سال 2001، سیل گلستان در این‌سال رتبه یک تلفات انسانی سیل در جهان را به خود اختصاص داد. شکسته شدن سد شهید وفایی نیز مزید بر علت شد و حجم عظیمی از آب با سرعتی باورنکردنی جاده گلستان و خودروهای عبوری را در برگرفت و جنگل‌های بکر داخل پارک ملی گلستان را با خود برد. در اثر این سیل، هزاران تُن خاک جابه‌جا و مخزن سد گلستان پر شد. لاشه حیات وحش سیل‌زده و ده‌ها‌هزار دام کشته شده در سد و شیوع بیماری وبا در بین سیل‌زدگان، عمق فاجعه را چندین برابر کرد.
اگرچه سیل گلستان بار دیگر در سال‌های 1381، 1382 و 1384 درست در حول‌وحوش سالگرد سیل نخست تکرار و منجر به کشته شدن بیش از یک‌صد نفر دیگر شد، اما با وجود تخریب چندباره جاده گلستان، باز هم این جاده در همان بستر سیل‌خیز رودخانه «دوغ» در داخل پارک ساخته شد تا بار دیگر این پرسش مطرح باشد که اگر بارانی سیل‌آسا و بیش از حد طبیعی یک‌بار دیگر در سال‌های آتی گلستان را درنوردد، چه کسی پاسخگوی تلفات انسانی آن خواهد بود.»