[شهروند] یازده زن و چهار مرد پژوهشگر در حوزه‌های جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و معماری دور هم ‏جمع شدند تا در نشست «زنان و فضاهای شهری» از امنیت زنان در شهر و بررسی مولفه‌های کلامی، ‏غیرکلامی و فیزیکی موثر در آن بگویند. از اینکه چطور الگوهای رفتاری در جنسیتی کردن فضای ‏شهری موثرند و شیوه برخورد با فضاهای جنسیتی چه خواهد بود.‏
در این نشست، الناز عباسیان، مدیر دفتر توسعه محله‌ای بهارستان-فردوسی که پژوهشگر حوزه سلامت ‏روان است به بحث سلامت شهری و امنیت بصری پرداخت. از نظر او اگر بخواهیم فضای شهری را ‏برای زنان امن کنیم باید ابتدا به مسائل بصری زنان توجه کنیم؛ برای نمونه تراکم پوشش گیاهی و ‏ارتفاع فضای سبز که هرچقدر ارتفاع از سطح بصری زنان بالاتر باشد حس بهتری خواهند داشت از ‏جمله این موارد است و باعث می‌شود زنان محدوده ذهنی امن‌تری داشته باشند: «در فضای عمومی ‏شهری باید مولفه‌هایی وجود داشته باشد که استرس را کاهش دهد و این درباره استفاده از رنگ‌ها هم ‏موثر است. استفاده از رنگ زرد می‌تواند تا حد زیادی میزان استرس را کاهش دهد و افزایش نور برای ‏شب‌ها شاید بتواند طبیعت یک فضای باز شهری را برای رفت‌وآمد راحت‌تر کند و در این میان ‏می‌توان استفاده از مصالح طبیعی را هم بیشتر کرد.» آذر تشکر، جامعه‌شناسی که مدیریت جلسه را ‏به‌عهده داشت با تأکید بر صحبت‌های عباسیان، پرداختن به موضوعاتی از این دست را که با توجه ‏به تجربه زیسته زنان است، راهگشا دانست و با توجه به این نکته که نشست را اداره کل امور زنان ‏شهرداری ترتیب داده و کمیته معماری شورای شهر هم در آن حاضر است و قرار است نتیجه بحث 15 ‏پژوهشگر حاضر در جلسه درنهایت راهی برای عملیاتی شدن پیدا کند، وجود تجربه‌‌های محله‌محور را ‏مفید دانست.‏ ‏ حسین خسروی، عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اما با انتقاد از ارایه مباحث، حضور زنان را در فضای ‏شهری بیش از هرچیز مسأله‌ای سیاسی دانست: «مدیریت شهری، مشروعیت خودش را از فضایی با ‏نگاه سنتی گرفته اما جنبش‌های اجتماعی پیشرو می‌گویند تغییرات جامعه را زنان ایجاد می‌کنند و نه ‏سیاست‌مداران و این اتفاق در فضای عمومی رخ می‌دهد. به دست خود زنان و با تلاش آنها.» مریم ‏محمدی، دیگر عضو هیأت علمی دانشگاه هنر هم با تأیید صحبت‌های خسروی به دوگانه امنیت و ترس ‏زنان در جامعه پرداخت و امنیت را واجد ابعادی عینی و ذهنی دانست. «تفاوت روایت‌ها در بحث ‏امنیت بسیار متفاوت است. وقتی مدیران شهری و صاحبان قدرت درباره امنیت صحبت می‌کنند از ‏امنیت نسبی صحبت می‌شود اما آیا واقعا احساس امنیت زنان در شهر به این شکل است؟ تجربه زیسته ‏همه ما در تهران و شهرهای دیگر و ساعات مختلف احساسات مختلفی را به ما داده است و اگر انواع ‏ترس را دسته‌بندی کنیم سطحی از ناامنی و ترس را داریم که بالاترین آن تعرض و تجاوز است و ترس ‏دیگری از فضاست که شامل متلک‌های کلامی و غیرکلامی ‌می‌شود.» به گفته او زنان تجارب محدود ‏شده دارند چراکه همواره موانع و کلیشه‌های جنسیتی وجود دارد که این تصور را ایجاد کرده که فضای ‏خانه فضای امنی است و بخشی از تجارب زنان، تجارت خودمحدودکننده است. زنانی که هرگز به ‏فضای شهری نمی‌آیند و در تحقیق‌ها هم صدایی از آنها نداریم. محمدی از گروه دیگری از زنان هم ‏نام ‌برد که اتفاقا در گروه تحصیل‌کردگان قرار دارند اما در بیشتر اوقات، ساعات روز شهر را تجربه ‏و از مسیرهای تکراری استفاده می‌کنند و شب عامل ترس آنهاست. گروه‌ دیگر، زنانی‌اند که ‏می‌خواهند با فرادستان که تکنیک و عمل در دست آنهاست مقابله کنند و با تکنیک‌های از پیش تعیین ‏شده تلاش کنند فضایی که از آنها گرفته شده را پس بگیرند و این زنان، زنانی‌اند که اغلب طرد می‌شوند ‏چراکه هنجارشکنی می‌کنند. زنانی که بخش بزرگ جامعه می‌خواهد آن را نادیده بگیرد و آنها همچنان ‏در جدال با فضای ناامن شهرند. ‏

‏«در خانه هم باید زره بپوشم» ‏
محمود شورچه، پژوهشگر مستقل شهری ازجمله افرادی بود که بر «زنانه» شدن فضای شهری تأکید ‏کرد. نکته‌ای که در بسیاری از موارد مردان شهر را هم تحت‌تاثیر قرار داده است: «مدت‌هاست طرز ‏گفتار و لباس پوشیدن ویژگی‌های زنانه یافته و این نگاه را نمی‌توان نادیده گرفت. موضوع امنیت با ‏توجه به این موارد پیچیده شده و نباید این را فراموش کرد که فضا و مکان عامل مهمی در این موضوع ‏است.» به گفته او تعریف امنیت باید به‌نحوی ساماندهی شود که به سمت پلیسی شدن فضا حرکت نکنیم ‏و توجه به فضا را جدی بگیریم. «نگاه به مسأله امنیت زنان باید عینی باشد نه ذهنی. برای نمونه در ‏تدوین لایحه تأمین امنیت زنان، بنیان‌ها و منابع استنادی این قوانین متون تفسیری و ذهنی‌اند و از وجوه ‏عینی و واقعی جامعه استفاده‌ای نشده است.» ‏
نکته مهم دیگر صحبت‌های شورچه به نظام برنامه‌ریزی شهری در ایران برمی‌گردد. نظامی که در هیچ ‏بخش آن ابعاد جنسیتی دیده نشده و هیچ تحقیقی هم درباره‌اش موجود نیست: «در برنامه‌ریزی شهری ‏گفته می‌شود نظام شهری باید مولفه‌های زنانه داشته باشد اما این مولفه‌ها کدام‌اند؟ آمارهای مطالعات ‏شهری نشان می‌دهد زنان از حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنند نه شخصی یا زنان در سفرهای روزانه ‏غالبا بیش از مردان چند کار را با هم انجام می‌دهند و این یعنی باید الگوهای سفر شهری چندگانه باشد.» ‏صحبت‌های شورچه درحوزه آمار استفاده از حمل‌ونقل عمومی اما مخالفان زیادی داشت. آذر تشکر، ‏جامعه‌شناس شهری با تأکید بر اینکه این آمارها می‌تواند محله به محله و زمان به زمان تغییر کند، ‏استفاده از خودرو شخصی را برای بسیاری از زنان به حصار آهنینی تشبیه کرد که می‌تواند باعث ایجاد ‏امنیت آنها شود و به آمارهایی اشاره کرد که زنان به همین دلیل در بسیاری از شهرهای کوچک و بزرگ ‏به استفاده از وسیله نقلیه عمومی روی آورده‌اند. ‏ الهام رحمت‌آبادی، سردبیر مجله جستارهای شهرسازی هم از دیگر کسانی بود که مسأله امنیت را به ‏شکلی تجربی بررسی کرده و از پژوهش خود بر زنان تنهای شهر صحبت کرد. زنانی از گروه‌های سنی ‏مختلف و مناطق مختلف شهر. «در تحقیق به نکاتی رسیدیم که خلاف گفته‌های موجود شهر تهران اصلا ‏زنانه نیست و درعین حال زنانِ تنها وضع سخت‌تری را تحمل می‌کنند. با زنی صحبت کردیم که ‏می‌گفت حتی وقتی در خانه هستم حس می‌کنم باید زره بپوشم یا با خانم میانسالی مصاحبه کردم که ‏می‌گفت یک شب تا صبح فردی زنگ خانه‌اش را می‌زده و می‌گفته پیتزا آورده و او نمی‌دانست باید چه ‏کند یا زن تنهای دیگری می‌گفت هرگز در محله‌ای که زندگی می‌کند خرید نکرده چرا که خرید کردن ‏او باعث می‌شود درنهایت مغازه محل بفهمد او تنهاست و شاید مشکلاتی برایش ایجاد شود چرا که در ‏محله‌ای که قبلا ساکنش بوده مشکلاتی برایش ایجاد شده بوده.» به گفته او این حس نداشتن امنیت در ‏زنانِ تنها نه فقط با مردان بلکه به وسیله بعضی زنان هم ایجاد می‌شود. زنانی که به‌عنوان همسایه ‏رفت‌وآمد آنها را رصد می‌کنند و هر حرکت‌شان باعث واکنش آنها می‌شود. ‏

ایجاد ترس، سرمایه اقتدارگران ‏
‏«هر اتفاقی برای زنان در شهر می‌افتد تقصیر خودشان است و مسئولیت آن به‌عهده آنهاست و درنتیجه از ‏حمایت‌های اجتماعی، فرهنگی و قانونی برخوردار نمی‌شوند.» مسرت امیرابراهیمی، پژوهشگر مستقل ‏شهری صحبت‌هایش را این‌طور شروع کرد و پرداختن به حقوق شهروندی مغفول مانده زنان را ازجمله ‏مشکلات فعلی دانست. به گفته او یکی از دلایلی که حقوق شهروندی زنان رعایت نمی‌شود این است که ‏مرزهای دولت و جامعه مدنی و حوزه خویشاوندی بسیار مخدوش است و این وضع زنان در مناطق ‏مختلف را متفاوت می‌کند. «نکته دیگر مسأله دوگانگی سنت و مدرنیته است. زنان جوان ما مدرن شده‌اند ‏اما قوانین این را نمی‌خواهد و بنابراین جامعه دچار چندگانگی ارزش‌ها شده است.» از نظر او حس ‏ناشهروند بودن زنان از مسأله خانه شروع می‌شود و درنهایت به جامعه تعمیم می‌یابد، در نتیجه حس ‏ناامنی بسیار پیچیده است و از موضوعات سیاسی، اجتماعی بسیاری تشکیل می‌شود و آزادی که جامعه ‏به مردان داده عاملی شده تا این حس زیادی بودن و خشونت افزایش یابد. «زیگموند باومند، ‏جامعه‌شناسی است که از مسأله ترس صحبت می‌کند و آن را سرمایه‌ای در دست اقتدارگرایان می‌داند ‏که بسیاری از جوامع همواره از آن استفاده کرده‌اند و به نام امنیت شخصی و ... آزادی‌ها و حقوق ‏شهروندان را سلب می‌کنند.» امیرابراهیمی معتقد است در جامعه فعلی ما از این مسأله بسیار استفاده ‏می‌شود و این درحالی است که زنان بیش از همیشه تحت‌تأثیر این وضعیت‌اند.‏

تسهیل در رابطه پژوهشگران با مدیریت شهری

زهرا بهروزآذر، مدیر کل امور زنان شهرداری تهران هم از دیگر حاضران در جلسه بود که به سه ‏بند تخصصی برنامه سوم توسعه شهری اشاره کرد که بحث توانمندسازی زنان، افزایش احساس امنیت و ‏کاهش طردشدگی و توجه به فضاهای بی‌دفاع شهری و اختصاص سهمیه مدیریتی به زنان تا پایان ‏برنامه سوم بود. «ما می‌خواهیم متخصصان شهری و فعالان مدنی به ما کمک کنند و ما تلاش می‌کنیم ‏تسهیلگر صحبت این بخش با مدیریت شهری باشیم و می‌خواهیم از این صحبت‌ها دستورالعمل و ‏درنهایت اجرا بیرون بیاید.» ‏