[شهروند ] روزهای ابتدایی شیوع ویروس کرونا یکی از مهم‌ترین مسائلی که جایش در ساختار شهرها غایب بود، وجود مراکز حمایت اجتماعی در مقیاس محله‌ای بود. به عبارت دیگر فقدان ســازوکاری اجتماعــی و مشــارکتی بــه منظــور شناســایی ظرفیت‌هــا و کمبودهــای جوامــع کوچــک محلــی پیــش از بحــران، هدایــت و راهبــری اقدامــات حیــن بحــران و حمایــت و کمــک بــه رفــع صدمــات پــس از بحــران مشاهده می‌شود. وحید حائری، کارشناس ارشد طراحی شهری و مدیر دفتر مطالعات تحقیقی پژوهش‌های میان‌رشته‌ای: هنر، شهر و معماری، در پژوهشی به نام «اقدامات محلی در بحران‌های جهانی» که در فصلنامه علمی ارزیابی تاثیرات اجتماعی منتشر شده است، به نقش جوامع محلی در کنترل شیوع کرونا اشاره کرده است.
شیوع کرونا به عنوان یک بحران در شهر
شاید بد نباشد در همین قدم نخست به مفهوم بحران در شهر اشاره کنیم، حائری در این نوشتار در ابتدا سعی کرده است این مفهوم را توضیح دهد: به اختــلال جــدی در کارکــرد یــک جامعــه که منجر به خســارت‌های انســانی، مادی و زیســت‌محیطی گســترده‌ای می‌شود، بــه گونــه‌ای کــه فراتــر از توانایــی جامعــه آســیب‌دیده اســت، بحــران می‌گوینــد. اما آنچــه ســبب تفــاوت بحــران کرونا بــا دیگــر بلایــای حــادث بــر شــهر شــده، نــوع کارکــرد و تأثیر آن بــر ارکان نظــام زیســت شــهری اســت. ایــن ویــروس بــا تکیــه بــر همیــن مظاهــر و ارکان زندگــی شــهری و شــهروندی انتشــار می‌یابد و شــهرها را بــا ابــزار شهرنشــینی بــه عرصــه شــیوع بیشــتر خــود تبدیل می‌کند. اما آنچــه از ایــن بحــران جهانــی بــه عنــوان میــراث برجــای می‌مانــد، درس‌آموزهایــی بــرای پایــداری و تــاب‌آوری جوامــع شــهری و مداقــه‌ای در روابــط میــان فضــای اجتماعــی و نظــام قــدرت در بســتر کالبــدی و عملکــردی شــهرها خواهــد بــود. اثــرات ایــن بحــران بــه روشــنی بــه لحــاظ تأثیر روان‌شــناختی بــه دلیــل آســیب‌های بدنــی و احتمــال وقــوع مــرگ، فشــار روانــی شــدید بــه دلیــل نبودنقــش و کنتــرل بــر آن و فشــار روانــی ناشــی از تــرس و اضطــراب مــرگ و جدایــی از خانــواده می‌توانــد باعــث اضطــراب و افســردگی و خشــم تــوأم بــا تنفــر شود. آنچــه امــروز دامنگیــر شــهرها در مبــارزه بــا شــیوع ویــروس کرونــا شده اســت، تعارض میــان منافــع اقدامــات پیشــگیرانه بــا ارکان حیــات و ســازنده شهرهاســت، چنــان کــه اگــر ایــن شــهرها اقــدام بــه توقــف فعالیــت کنند، عملا حیــات خــود را از دســت می‌دهـنـد. بنابراین اتخــاذ سیاست‌ها، روش‌های مقابلــه، حمایــت اجتماعــی و اقتصــادی و انعطــاف و کارآمــدی نظــام مدیریــت شــهری و شــهروندی در حفــظ همزمــان حیــات شــهر و جامعــه شــهری حیــن و پــس از ایــن بحــران کارایی دارد.
بحران کرونا و جولان آن در محلات تهران
او در بخش دیگری نوشته است: «شــهر تهــران بــه لحــاظ اهمیــت و جایــگاه، نقــش بســزایی در عرصــه ســرزمینی ایــران داشــته است. در بحــران شــیوع بیماری کرونــا نیــز هــر چنــد نقطــه شــروع و شــیوع ایــن ویــروس شــهر قــم معرفــی شــد، اما افزایــش میزان ابتــلا و شــمار قربانیــان در شــهر تهــران دور از ذهــن نبــود. توســعه نامتــوازن شــهر تهــران نســبت بــه دیگــر شــهرها، چــه از نظــر وســعت و جمعیــت و چــه از نظــر خدمــات و امکانــات؛ لــزوم بــه‌کارگیــری سیاست‌های ویــژه بــرای کنتــرل بیمــاری در آن را دوچنــدان می‌ســازد. اما نبایــد فرامــوش کــرد کــه عرصــه ابتــلا و شــیوع ایــن بیمــاری در تمــام ایــن عرصه‌های شــهری مشــترک اســت. ازجمله ایــن ســاختارهای مشترک در شهرهای بزرگ که منجر به شیوع ویروس کرونا شد می‌تــوان بــه سیســتم حمل‌ونقل عمومــی یــا تراکــم و رونــق سیســتم‌های اداری، بازرگانــی و خدماتــی کــه از مصادیــق تعامــلات فــردی و اجتماعــی و به تبــع آن شــیوع بیمــاری کروناســت، اشــاره کرد.»
تأثیر ویروس بر مفهوم حق بر شهر
مفهــوم حــق در یــک نظــام اعتقــادی و مذهبــی چارچوب‌پذیر شده است و حتــی در روابــط سیاســی و اقتصــادی نیــز خودنمایــی می‌کنــد. از طرف دیگر رابطــه موجــود میــان ســاختار حکمروایــی و حیــات شــهری بــا شــهروندان، حداقــل تا پیــش از قــرن اخیــر، رابطــه‌ای لازم و ملــزوم نبــود و تحت‌تأثیر نظــام قــدرت سیاســی و ســاختار اربــاب و رعیتــی بود. اهمیــت توجــه بــه مســأله حــق در ســازمان‌دهی روابــط اجتماعــی و رابطــه شــهر و حوزه‌های پیرامونــی آن، بــا جامعــه مدنــی و ســاختار زندگــی روزمــره ســازنده ما در ارتباط است. در همین رابطه باید توجه کرد که آینــده روابــط شــهرها و شهروندان‌شــان (و جامعــه ایــران بــا دولــت و نظــام سیاســی) را بایــد منبعــث از اقدامــات و واکنش‌های نظــام حکمروایــی ملــی و شــهری در ایــن آزمــون، میــزان وقــوف جامعــه شــهری ایــران از حقــوق و وظایــف خــود و لمــس تأثیــرات ناشــی از تســاهل و تســامح انتخاب‌ها و انفعــالات گذشــته نســبت بــه سیاســت‌ها، برنامه‌هــا و تصمیم‌هــای امــور جزئی و کلــی حــادث، مبتنــی بــر منافــع فــردی و نــه منفعــت جمعــی و عمومــی دانســت.
کرونا و حق بهره‌مند شدن از دهکده جهانی
شــیوع بحــران و جهانــی‌شــدن ویــروس کرونــا کاربســت‌های جدیــدی پیــش‌روی شــهرها و دولت‌هــای درگیــر بــا ایــن بیمــاری قــرار داده اســت. لــزوم فاصله‌گــذاری، محــدودکــردن روابــط و درنهایت قرنطینــه شــهرها، ماهیــت مشــاغل و روابــط میــان‌فــردی و اجتماعــی را بــه ســمت بهره‌گیری از فضــای مجــازی ســوق داده اســت. نیازهــای جدیــد، نحــوه زندگــی نویــی را پدیــد آورده است. دنیــای مجــازی پــا بــه خانــه گذاشــته اســت. حــال خانــه، مدرســه اســت، کارخانــه اســت، کارگاه اســت، اداره اســت و البتــه محــل اســتراحت و تعامــل خانــواده اســت. مــردم در جهــان مجــازی، فرصــت شــناخت بهتــری از جهــان و فلســفه وجــودی انســان خواهنــد داشــت و بــا شــکل بهتــری، تربیــت خواهنــد شــد. چــون از نظــر تئــوری در عصــر مجــازی، مشــکلات معیشــتی و تهیــه ابــزار کار و دسترســی بــه دانــش و اطلاعــات وجــود نــدارد. شــرایط بــرای توجــه بیشــتر بــه مسائل معنــوی و مذهــب افزایــش خواهــد یافــت. امــا بــا پــای گذاشــتن در دنیــای مجــازی و عصــر آگاهــی، ایــن امــر هرچــه بهتــر و ســریع‌تر تحقــق یافتــه و دیگــر زمــان و مــکان بــرای کار بی‌معنــا شــده اســت. در اینجاســت کــه خانــه بــه عنــوان محلــی بــرای زندگــی، کاشــانه بــه عنــوان محلــی بــرای آرامــش و کلبــه الکترونیــک به‌عنوان محلــی بــرای کار مطــرح می‌شــود. در گذشــته، کســی کــه در جامعــه‌ای می‌زیســت، می‌توانســت انتظــار آن را داشــته باشــد کــه نظــام ارزشــی مــورد پذیــرش آن جامعــه در سراســر طــول حیــات او بــدون تغییــر باقــی بمانــد. ولــی امــروز شــاید در هیــچ کجــای دیگــر نمی‌تــوان چنیــن انتظاراتــی داشــت. شــهروندان امــروز شــهرها بــه موضــوع دسترســی آزاد بــه اطلاعــات و زیرســاخت‌های ارتباطــی بــه عنــوان یــک نیــاز و یکــی از حقــوق اساســی خــود می‌نگرنــد. شــاید بایــد چنیــن گفــت کــه امــروز حــق بــر شــهر بــه ماهیتــی فراتــر از تأمین نیازهــای شــهری بــدل شــده و پــای بــه عرصــه آگاهــی گذاشــته اســت. درواقع بــا شــیوع بحــران کرونــا در جهــان کارآمدی، گســتردگی و همه‌گیــربــودن ســازوکارهای ارتباطــی و مجــازی را می‌تــوان میــزان ســنجش ظرفیــت شــهرها در تــاب‌آوری و مقابلــه بــا بحــران بــه شــمار آورد؛ مفاهیمــی جدیــد کــه در قالــب حــق بــر شــهر، شــهروند عصــر آگاهــی مطالبــه می‌کند. زیــرا در مقابلــه بــا شــیوع بحــران کرونــا بــه عنــوان یــک بحــران شــهری، ابــزاری مؤثرتــر از آگاهــی و عمــل بــه مســئولیت اجتماعــی نمی‌تــوان یافــت.
مرکز حمایت اجتماعی محلات
شورای پنجم اسلامی شهر تهران، در روزهای ابتدایی حضورش سیاست تازه‌ای اتخاذ کرد و آن هم توجه به جوامع محلی بود. حائری می‌نویسد: اختصــاص بودجــه بــرای پیشــبرد طــرح مراکـز محلـه و توجــه بــه راهبردهــای پیاده‌مــداری در صحــن علنــی مطــرح و گام‌های عملیاتــی آن برداشــته شــده اســت. بــا ایــن حــال بــا شــروع بحــران شــیوع ویــروس کرونــا در شــهر، شــورای شــهر و شــهرداری، تهــران، اقدامــات مدیریــت شــهری در مقیــاس منطقــه و اساســا نقــش کمرنگی در سیاست‌گذاری‌های ســتاد اســتانی مبــارزه بــا ویــروس کرونــا ایفــا کرده و نهادهــای محلی نوپایــی چــون شــورایاری‌ها یــا اســلاف قدیمی‌تر آن بــه عنــوان ســراهای محلــه، کارایــی مناســب در مقابلــه و مدیریــت بحــران محــلات نداشــته‌اند. در بحــران اخیــر و دیگــر بحران‌های ملــی، ناکارآمــدی ســازمان‌های دولتــی بــا مقیــاس ملــی چــون ســازمان پدافنــد غیرعامــل و گروه‌ها و کارگروه‌های مدیریــت مشــهود بــوده اســت. ایــن کمبــود نظــام یکپارچــه مدیریــت بحران‌ها بــه عنــوان ســازوکار اجرایــی پاییــن بــه بــالا و مبتنــی بــر مشــارکت جوامــع محلــی بــه لحــاظ اقتصــادی، اجتماعــی و نیــروی داوطلــب انســانی، یکــی از دلایــل عمــده شکســت یــا عــدم تطابــق سیاست‌ها و راهکارهــای نظــام حکمروایــی شــهری بــا واقعیــات عینــی، تنش‌ها و صدمــات واردشــده ناشــی از بحران‌های واقع شــده ازجمله شــیوع ویــروس کرونــا در شــهرها بــوده اســت. مفهــوم بانــک اطلاعــات شــهروندان و تهیــه داده‌های بــه‌روز آمــاری از شــرایط اساســا زیســتی و ســلامت جامعــه (در مقیــاس محــلات)، تعامــل بــا ســازمان‌های مردم‌نهــاد و گروه‌هــای محلــی، شــناخت ظرفیت‌ها و امکانــات، آمــوزش و توانمندســازی جوامــع محلــی بــرای مواجهــه بــا بحران‌های پیــش‌رو، پیش‌بینی و عملیاتــی کردن ســازوکارهای مالــی و صندوق‌های دولتــی و تعاونــی برای حمایــت از اقشــار آســیب‌پذیر و آســیب‌دیده ازجمله مــوارد مغفول در برنامه‌هایی است که باید برای کاهش آسیب کرونا مورد توجه قرار می‌گرفت.
شیوع کرونا در شهر تهران؛ ناکارآمدی سیاست‌های محله‌ای
در واقــع بحــران شــیوع ویــروس کرونــا به‌ویژه در شــهر تهــران، حکایــت از ناکارآمدی سیاست‌های محلــه‌ای در ایــن شــهر توســط مدیریــت شــهری دارد و به روشــنی فاصلــه آن بــا گروه‌هــای اجتماعــی محلــه‌ای را نمایــان کرده اســت. بــا ایــن حــال نبایــد فرامــوش کــرد کــه موضــوع شــهر تهــران و محــلات آن بــا دیگــر شــهرها و محــلات، تفاوت‌های فــراوان دارد. درواقع محــلات شــهر تهــران، نــه در کالبــد بلکــه براساس پیوندهــای اجتماعــی و عملکردی‌شــان، قابلیــت برنامه‌ریزی بــرای مواجهــه بــا بحران‌ها را دارنــد و از همیــن رو پیشــنهاد تمرکــز سیاست‌های توســعه محلــه‌ای بــر پی‌ریــزی یــک نهــاد مشــارکتی در حمایــت اجتماعــی و مدیریــت بحــران محــلات می‌توانــد بــه عنــوان پایــگاهی اجتماعــی در شناســایی ظرفیت‌ها، جمــع‌آوری داده‌ها، آمــوزش و توانمندســازی جوامــع محلــی و راهبــری اقدامــات در زمــان بــروز بحران‌ها مفیــد فایــده باشــد و بــا اقدامــات پیــش از بحــران ســبب جلــب اعتمــاد عمومــی و مشــارکت مدنــی ســاکنان شود. بنیــان ایــن پیشــنهاد مبتنــی بــر مکان‌یابــی و اســتقرار نهــادی مدنــی در مرکــز محلــه(مبتنــی بــر مؤلفه‌های ســاختاری و رفتــاری بازشناســی شــده در محلــه) بــرای شناســایی ظرفیت‌های موجــود در محلــه، چــه از لحــاظ مدنــی و اجتماعــی و چــه زیرســاختی و خدماتــی، جمــع‌آوری داده‌هــای اجتماعــی و به روزرســانی آمــار محلــی و ارتقــای توانمندی‌های جوامــع محلــی در کنــار ارایه خدمــات اجتماعــی و روانــی مناســب در زمــان پیــش از بحران‌هاســت. نکتــه حائز اهمیــت در مکان‌یابــی و امکان‌ســنجی ایــن مراکــز، امکان‌پذیر نبودن تهیــه نســخه‌ای فراگیــر بــرای تمــام محــلات اســت؛ زیــرا تعییــن ویژگی‌هــا و خدمــات و عملکــرد آنچــه بــه صــورت مســتقل و چــه وابســته و حتــی تعــداد و فاصلــه آنهــا در محلــه یــا محــلات مجــاور مبتنــی بــر نیازســنجی و شــرایط منحصربه‌فرد هــر محــدوده متفــاوت و در مطالعــات اولیــه روشــن می‌شود. بــه عــلاوه ایــن مرکــز بــه عنــوان مرکــز دریافــت اقــلام و کمک‌هــا و پخــش آن کاربــرد دارد. لــزوم ایــن امــر بــا توجــه بــه مقیــاس کلان شــهر تهــران و هم جــواری محــلات بــا عرصه‌های گســترده شــهری مشــخص می‌شــود. مقایســه نحــوه امدادرســانی در شــهرهای مختلــف (ماننــد زلزلــه بــم و ســرپل‌ذهــاب و...) کــه گاه از لحــاظ وســعت و جمعیــت در حــد محــلات یــا ناحیه‌های شــهر تهــران هســتند، حاکــی از اهمیــت وجــود ایــن مرکــز اســت. به‌ویژه در محــلات متراکــم و مرکــزی شــهر تهــران کــه معابــر، امــکان تــردد و امدادرســانی بــه قلــب محــلات را ناممکــن می‌کند، وجــود بنــایی مقــاوم بــا امــکان دسترســی و امدادرســانی هوایــی یــا زمینــی بــا امــکان دسترســی زمینــی از آن بــه دیگــر نقــاط محلــه می‌توانــد ابــزاری مناســب در تســهیل اقدامــات پــس از حادثــه و بحــران بــوده، اقدامــات هدفمنــد و منطقــه‌ای را ممکــن کند. بایــد توجــه داشــت کــه اســاس ســازوکار مراکــز حمایــت اجتماعــی و مدیریــت بحــران در محــلات، مشــارکت ســاکنان و جلــب اعتمــاد عمومــی اســت. ایــن اعتمادســازی عــلاوه بــر تقویــت حــس شــهروندی و مســئولیت اجتماعــی میــان ســاکنان می‌توانــد بــه عنــوان پایــگاه حمایتــی از تنش‌هــا و اســترس‌های ناشــی از بحران‌هــا بکاهــد و مدیریــت عواقــب و اثــرات روانــی و اجتماعــی را بــرای ســاکنان ممکــن کند. دربــاره شــیوع ویــروس کرونــا نیــز وجــود چنیــن مراکــزی عــلاوه بــر بهره‌گیری از اطلاعــات اجتماعــی محــلات و ایجــاد امــکان برنامه‌ریزی خــرد و کلان می‌توانســت بازیگــری تعیین‌کننده در تأمین و اختصــاص نیازهــای خانوارهــا به‌ویژه گروه‌های آســیب‌پذیر و بــه حاشــیه رفتــه باشــد. راه‌اندازی چنیــن نهــادی در محــلات بــا ســازوکاری فعــال، پیــش، حیــن و پــس از حــوادث و بحران‌ها بــدون تأمین منابــع مالــی پایــدار برای تأمین نیازهــا، جلــب مشــارکت، انجــام اقدامــات ترویجــی، ســنجش و پایــش اطلاعــات و داده‌هــا و بــه خدمــت گرفتــن نیروهــای محلــی یــا متخصــص امکان‌پذیــر نیست. لیکــن نظــام مدیریــت شــهری بــا سرمایه‌گذاری در این‌گونــه طرح‌هــا، هزینه‌های بعــدی ناشــی از بحران‌هــا و حــوادث را پوشــش خواهــد داد. همچنیــن تخصیــص ظرفیتــی در فضــای تجــاری بــا کاربــری شــبانه‌روزی در ایــن مراکــز نــه تنهــا هــدف تأمین امنیــت شــبانه را بــه عنــوان ناظــری حاضــر در محلــه تأمین می‌کند، بلکــه می‌توانــد منبــع درآمــدی بــرای تأمین منابــع مالــی موردنیــاز فعالیــت ایــن مراکــز باشــد. درنهایت بایــد چنیــن گفــت کــه حمایــت اجتماعــی از ســاکنان محــلات در حــوادث و بحران‌ها می‌توانــد پاســخ اجتناب‌ناپذیــر محلــی بــر بحرانــی جهانــی باشــد؛ زیــرا معطــوف دانســتن مفهــوم شــهر بــر مفهــوم اجتماعــی جــاری در آن، تحقــق ارتبــاط و گفتمانــی دوســویه را بــا ایــن بازیگــران می‌طلبــد. غفلــت از توجــه بــه مناطــق شــهری بــه حاشــیه رفتــه و گروه‌هــای ســاکن در آن در ســکونتگاه‌های غیررســمی و حاشــیه‌ای ناشــی از شــکاف اجتماعــی میــان نظــام قــدرت و جامعــه شــهری نیــز لــزوم وجــود نهــادی واســطه برای میانجی‌گــری و کاهــش فاصلــه فضــای ذهنــی، فضــای اجتماعــی و نظــام قــدرت را دوچنــدان نمایــان می‌کند.
حق بر شهر با میزان مشارکت محلات رابطه مستقیم دارد
یکــی از جنبه‌هــای حائز اهمیــت در تحقــق وجــوه مختلــف حمایــت اجتماعــی و تــاب‌آوری جوامــع شــهری در بحران‌هــا، ســاختارمند کردن وجــوه مشــارکت در ســطح جامعــه و احیــای روح شــهروندی در میــان ســاکنان شهرهاســت. بــا توجــه بــه آنچــه بیــان شــد، نهادینــه کــردن مطالبــه و تحقــق حمایــت اجتماعــی در بحران‌ها بــه عنــوان یکــی از ابعــاد حــق بــر شــهر در جامعــه شــهری ایــران را بایــد در بازتعریــف رابطــه شــهر و شــهروند مــورد توجه قــرار داد. درواقع «حــق بــر شــهر» بــا میــزان مشــارکت نســبت مســتقیم دارد. از طرف دیگر اجتماعــی شــدن اقدامــات پیشــگیرانه و مقابلــه‌ای بــا بحران‌هــا در یــک قالــب محلــه‌ای بــه عنــوان بســتر شــکل‌گیری تحــولات و ورود بــه گفتمانــی جهانــی، در نخستیـن گام نیازمنــد ورود شــهروندان، نــه تنهــا در نظــام مشــارکتی تصمیم‌گیــری، بلکــه در نظــام فعالیــت شــهری مســتمر اســت. هرچــه نقــش عملــی جامعــه در فعالیت‌های روزمــره بیشــتر بــه ســطح شــهر و فضــای شــهری وارد شــود، خــود را هرچــه بیشــتر در رابطــه‌ای معنــادار بــا شــهر قــرار می‌دهــد. به‌هرحال بازتعریــف ســاختارهایی جدیــد، چــه در حــوزه نظــام مدیریــت شــهری و چــه در حــوزه نظــام حقــوق شــهری و شــهروندی را می‌تــوان از نخستیـن گام‌هــای تحقــق «مراکــز حمایــت اجتماعــی» در محــلات بــه منظــور هماهنــگ کردن امکانــات و ظرفیت‌هــای مختلــف محلــی و تأمین خدمــات و نظــارت بــر اقدامــات پیــش، حیــن و پــس از بحران‌هــا بــا مشــارکت شــهروندان و دخیــل کردن آنها چــه در تصمیــم و چــه در عمــل - در ســطوح مختلــف - بــرای دســتیابی بــه شــهر و محلاتــی تــاب‌آور، پویــا، مشــارکت محور و ســرزنده دانســت.