[حسام خراسانی] دقایقی طول نکشید که ساختمان ریزش کرد. ساختمان پنجاه و چند ساله چهارراه استانبول بر اثر حادثه آتش‌سوزی فرو ریخت تا پایانی تلخ برای پلاسکو رقم بخورد. حالا چند سال از آن حادثه گذشته و عواطف و احساسات مردم پس از حادثه فروکش کرده است. اما هنوز پرسش‌های بسیاری بی‌پاسخ مانده است؛ چرا ابعاد آتش‌سوزی تا این میزان گسترش یافت؟ چرا ساختمانی که طبق ارزیابی اولیه باید ٢٠٠ سال عمر می‌کرد، در پنجمین دهه خود فرو ریخت؟ چگونه می‌توان رفتار شهروندان را در مواجهه با چنین سوانحی هوشمندانه‌تر کرد؟ میزان تاب‌آوری دیگر ساختمان‌های کشور در مقابله با چنین حوادثی چگونه است؟ شهروندان چه میزان با رفتارهای صحیح مواجهه با چنین مخاطراتی آگاه هستند؟ و ده‌ها پرسش دیگر. «شهروند» به منظور پاسخ به این پرسش‌ها با کارشناسان سوانح آتش‌سوزی گفت‌وگو کرده است. آنچه در ادامه می‌خوانید، شرحی از این گزارش است.
شعله‌های بی‌رحم آتشی که بر جان ساختمان‌ها، جنگل‌ها و... می‌افتد علاوه بر خسارات مادی، باعث آسیب‌های بدنی و سوختگی افراد یا مرگ آنها نیز میشود. این آتش‌سوزی‌ها بیشتر بر اثر رعایت‌نکردن نکات ایمنی یا بی‌دقتی افراد رخ می‌دهد. نکته‌ای که مهرداد نصرتی، آتش‌نشان شهر تهران و مدرس امدادونجات جمعیت هلال احمر، نیز بر آن تأکید دارد. به نظر این کارشناس مدیریت بحران میزان آشنایی شهروندان نسبت به سوانحی همچون آتش‌سوزی در مقایسه با سایر حوادث همچون زلزله و... بسیار کمتر است. او در توضیح این مسأله می‌گوید: «مردم ما مخاطراتی را که آتش می‌تواند به دنبال داشته باشد نمی‌شناسند، این موضوع شاید برگرفته از باورهای اساطیری ما است که آتش در آن جایگاه بالایی دارد. اما باید دانست که گاه این عنصر گرمابخش می‌تواند خانمان‌سوز شود.» او در تکمیل صحبتهای خود در این بخش می‌گوید: «متأسفانه برخی از شهروندان با نکات اولیه رویارویی با چنین حوادثی هم آشنا نیستند؛ به طور مثال عرض می‌کنم در پیمایش‌های میدانی درصد بسیاری از شهروندان شهر تهران شماره اضطراری آتش‌نشانی را نیز حفظ نبوده‌اند.» به نظر این کارشناس مدیریت بحران این نا‌آگاهی را می‌توان به دلیل ساختار غلط و بی‌توجهی به آموزش همگانی در این بخش دانست. او معتقد است که راهکار این مسأله آموزش در مدارس و از دوران کودکی است.
بیم از آتش
نصرتی در ادامه به پویش‌های سازمان‌های امدادرسان همچون جمعیت هلال احمر و آتش‌نشانی در این زمینه اشاره دارد: «کارشناسان آتش‌نشانی چند سالی است به همراهی آتش‌نشانان داوطلب طرحی را آغاز کرده‌اند که براساس این طرح، این فعالان برای بازدید ایمنی منازل و آموزش چهره‌به‌چهره شهروندان اقدام می‌کنند. تجربه نشان داده که عمده حوادث در منازل قدیمی و فرسوده رخ می‌دهد به همین دلیل نیز در این طرح به این ساختمان‌ها توجه ویژه‌ای شده است.» این کارشناس مدیریت بحران معتقد است که این آموزشها با توجه به حضور و استقبال افراد از شبکه‌های اجتماعی باید در قالب تولید محتوا در این شبکه‌ها دنبال شود. او در تکمیل این موضوع ادامه می‌دهد: «صداوسیما، مطبوعات و آموزش رسمی کشور نیز باید به این مهم بپردازند. البته باید آموزشها به نحوی ارایه شود که درنهایت ما شاهد تغییر رفتار شهروندان در مخاطرات باشیم.» او ادامه می‌دهد: «سازمان‌های امدادرسان فعالیت‌هایی را برای پیشگیری از این سوانح آغاز کرده‌اند و دستورالعمل‌های ایمنی در ساختمان‌ها تهیه شده است. اما برای رسیدن به یک شهر ایمن باید فرهنگسازی، آموزش و اطلاع‌رسانی به طور جدی‌تری دنبال شود.»
توجه به ساختمان‌های فرسوده
هر ساله در ایران عده بسیاری به علت آتش‌سوزی جان خود را از دست داده و مصدوم و معلول می‌شوند. در بسیاری از این موارد آتش‌سوزی‌ها قابل پیشگیری است. خسارات مالی آتش‌سوزی نیز گاهی سر به میلیاردها تومان در سال می‌زند. یک شهروند هوشیار برای مراقبت از خود، اعضای خانواده، دوستان و نیز اموالش باید با ویژگی‌های آتش‌سوزی آشنایی داشته باشد. البته وقوع آتش‌سوزی طی چند روز گذشته در نقاط مختلف کشور باعث شده تا افکار عمومی نسبت به این سانحه بیش از پیش نگران شوند، سانحه‌ای که بارها در سال‌های اخیر نیز رخ داده و در اکثر این آتش‌سوزی‌ها عامل انسانی دلیل غالب این رویدادها اعلام شده است. مسأله‌ای که امیر خسروی، مدرس جمعیت هلال احمر، نیز به آن اشاره دارد. او معتقد است که باید اطلاعات شهروندان نسبت به مسأله ایمنی در برابر مخاطرات ناشی از آتش‌سوزی ارتقا یابد. او در تکمیل صحبتهای خود می‌افزاید: «شهر تهران بافت قدیمی و فرسوده بسیاری دارد که هر لحظه باید در گوشه و کنار آن منتظر حادثه‌ای بود؛ به عنوان مثال بازار بزرگ تهران یکی از آن دسته محل‌هایی است که بافتی قدیمی و فشرده از نظر سازه داشته و تراکم جمعیتی بسیاری دارد و هر چند وقت نیز شاهد آتش‌سوزی در آن هستیم. پس با توجه به این مهم باید بیش از گذشته به این موضوع توجه کرد.»
اقسام آتش
کارشناسان مخاطرات برای سهولت در پیشگیری و کنترل آتش‌سوزی، حریق‌ها را بر حسب ماهیت مواد سوختنی به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌کنند. شناخت هر کدام از این دسته‌ها می‌تواند در اطفای آن حریق کاربرد داشته باشد. مسأله‌ای که امیر خسروی، مدرس و کارشناس جمعیت هلال احمر، نیز به آن اشاره دارد. او در توضیح این دسته‌بندی می‌گوید: «آتش‌سوزی‌ها بر حسب ماهیت به جامدات، مایعات، گازها و فلزات تقسیم می‌شوند.» خسروی در ادامه گفت‌وگو با «شهروند» به تعریف و تبیین هر کدام از این دسته‌ها پرداخت. این کارشناس بحران در توضیح حریق در گروه جامدات می‌گوید: «این نوع آتش‌سوزی از سوختن مواد معمولی قابل احتراق، عموما جامد و دارای ترکیبات آلی طبیعی یا مصنوعی حاصل میشود. این منابع شامل کاغذ، پارچه، چوب، پلاستیک و امثال آن است که پس از سوختن از خود خاکستر به جا می‌گذارند. نحوه اطفای آن نیز از طریق خنک‌کردن است که معمولا از آب برای این کار استفاده میشود.» بنا به گفته خسروی روش استفاده از آب با توجه به قابلیت‌هایی همچون ارزان و در دسترس‌بودن و توان سردکنندگی بالا یکی از پرکاربردترین روش در اطفای حریق است.
دسته دیگر که این کارشناس آموزش همگانی به آن اشاره دارد، آتش‌سوزی بر اثر سوختن مایعات است. به نظر خسروی اطفای این حریق عموما مبتنی بر خفه‌کردن است. او در این خصوص می‌گوید: «خفه‌کردن و پوشاندن روی آتش با موادی است که مانع رسیدن اکسیژن به محوطه آتش میشود. این روش اگر چه در همه حریق‌ها موثر نیست ولی روش مطلوبی برای اکثر حریق‌هاست.» بنا به گفته خسروی دسته سوم شامل آتش‌سوزی ناشی از گازهاست که به راحتی قابلیت تبدیل‌شدن به آتش را دارند؛ مانند گاز مایع و گاز شهری. راه اطفای این حریق خفه و سدکردن مسیر نشت است. دسته دیگر که این کارشناس بحران به آن اشاره دارد حریق‌های الکتریکی است که عموما در وسایل الکتریکی و الکترونیکی اتفاق می‌افتد؛ مانند سوختن کابل‌های تابلو برق یا وسایل برقی و حتی سیستم‌های کامپیوتری. نام‌گذاری این دسته نه به علت متفاوت‌بودن نوع ماده سوختنی بلکه به دلیل مشخصات وقوع، اهمیت و نوع دستگاه است که حریق در آنها رخ می‌دهد. بهترین روش اطفاء برای آتش‌سوزی در این حریق نیز روش جداسازی (قطع سوخت) است.
آموزشها باید منجر به تغییر رفتار شود
امیر خسروی در ادامه به اهمیت تغییر رفتار شهروندان در مقابله با حوادث اشاره کرده و می‌افزاید: «این نکته‌ها را باید فعالان عرصه آموزش مد نظر قرار دهند که آموزش‌هایی تأثیرگذار است که منجر به تغییر رفتار شود.» خسروی در تکمیل صحبتهای خود می‌گوید: «در ساختمان‌های بزرگ باید آژیر شناسایی و آشکارسازی دود را در محل سکونت یا کار نصب کرد. اگر این آژیر یا آشکارساز درست کار کند، احتمال مرگ‌ومیر به دلیل آتش‌سوزی به نصف کاهش می‌یابد.» او ادامه می‌دهد: «در هر طبقه‌ای از ساختمان محل سکونت یا کار باید یک آشکارساز نصب شود. بهتر است آشکارساز، خارج از اتاق خواب روی سقف یا نزدیک سقف (۱۰ تا ۲۵ سانتیمتر پایین‌تر از سقف) در بالای راه‌پله‌ها یا در مجاورت آشپزخانه (اما نه در داخل آن) نصب شود. این آژیرها باید هر ماه یک بار تست و تمیز و باتری آنها نیز سالی یک بار تعویض شود. هر ۱۰سال یک بار هم باید آژیرها جایگزین شوند.»