[شهروند] نقش پنهانی افسر سرویس مخفی بریتانیا که منجر به کودتا در ایران شد و خاورمیانه را برای همیشه تغییر داد، برای اولین‌بار روشن شده است.
گزارشی با تیتر «چگونگی همکاری ام.آی6 و سیا برای کودتا در ایران» در بیست‌وششم ماه می منتشر شد و این حقیقت را آشکار کرد که نورمن داربیشایر، نیروی ام.آی6 برای بازگرداندن شاه ایران در سال 1953 عملیاتی مخفیانه و خشن را پیش برده بود. این گزارش در سال 1985 منتشر شد، اما تنها چند روز پس از انتشار آن، همه شواهد جدید این عملیات بریتانیا و نقش داربیشایر خیلی آرام ناپدید شد.
به گزارش گاردین، تقی امیرانی، فیلمساز، این هفته پس از انتشار مستندی به نام «کودتا 53» به گاردین گفته است: «ما هنوز هم نمی‌دانیم چه کسی این اطلاعات را اولین‌بار به آبزرور داده و چرا این کار را کرده است. ما فقط می‌دانیم همه مصاحبه‌های ضبط شده با داربیشایر به سرعت ناپدید شد و هیچ‌کس هم پی قضیه را نگرفت. این مصاحبه‌ها نشان‌دهنده نقش کامل انگلیس تا امروز است.»
زمینه‌های کودتای 1953 باعث ظن و گمان‌های زیادی در جوامع بین‌المللی شده است. وینستون چرچیل، نخست‌وزیر وقت بریتانیا مخالف نخست‌وزیر ایران، محمد مصدق، بود چرا که منافع انگلیس را در مورد نفت ایران به خطر انداخته بود. انگلیس آن زمان با سازمان سیا همکاری کرد به این امید که محمدرضا پهلوی را به تخت سلطنت بازگرداند و حالا مشخص است که ام.آی6 برای سرنگونی دولت مصدق کارهای بسیار زیادی انجام داده است.
در ماه ژوئن، اسناد پیدا شده در آرشیوهای واشنگتن نشان می‌داد که چگونه نام ملکه الیزابت دوم به‌طور اشتباه به‌عنوان یکی از مشوق‌های شاه برای ماندن در ایران پیش از کودتا آورده شده است.مستند «کودتا 53» به روشنی نشان می‌دهد انگلیسی‌ها در حال رهبری یک قیام بودند تا آنجا که با آدم‌ربایی، شکنجه و حتی پرداخت پول به افراد، آنها را ترغیب می‌کردند به خیابان‌های تهران بیایند.
مستند «کودتا 53» نوزدهم آگوست منتشر شد؛ در شصت‌وهفتمین سالگرد کودتا در ایران به کارگردانی تقی امیرانی و تدوینگری والتر مورچ.
مورچ می‌گوید: «ما زمانی که ساخت این فیلم را آغاز کردیم، هیچ چیزی از معمای داربیشایر نمی‌دانستیم. با پیشرفت کار، تقی مرحله به مرحله این حقایق را پیدا می‌کرد. این فیلم دارای بیشترین متریالی بود که من تا به حال با آن کار کرده بودم؛ 532 ساعت فیلم خام که بیش از دو برابر ماده خام من در فیلم «اینک آخرالزمان» بود که توسط من تدوین شد.»
اما نکته کلیدی برای امیرانی پیدا کردن شواهد نادیده‌گرفته شده از صحبت‌های داربیشایر در مجموعه مستند «پایان امپراتوری» بود. نسخه‌ای از یک قسمت از این مستند حاوی مصاحبه داربیشایر بود که صادقانه حرف می‌زد: «چیزی که من را در موردش توجیه کردند بسیار ساده بود: برو بیرون، به سفیر چیزی نگو و از سرویس‌های اطلاعاتی استفاده کن. هر چقدر پول لازم داری بگیر تا از سرنگونی مصدق با ابزارهای قانونی یا شبه‌قانونی اطمینان حاصل کنی.»
افسر ام.آی6 جلوتر می‌رود و در مورد پول‌ها توضیح می‌دهد که «مبلغ هنگفتی پول، بیش از یک‌میلیون و پانصدهزار پوند» را خرج کرده و اضافه کرد: «من شخصا دستورات را می‌دادم و قیام خیابانی را رهبری می‌کردم.»
با این حال فیلم این مصاحبه هیچ‌گاه پخش نشده است؛ فیلمی که گم شده و فقط متن آن موجود است. به همین دلیل در فیلم مستند تقی امیرانی این صحبت‌های داربیشایر توسط رالف فاینس، بازیگر مشهور انگلیسی بیان شده است. او خطوطی از حرف‌های حذف‌شده داربیشایر را می‌خواند.
داربیشایر با استفن مید، یکی از همتایان خود در سیا همکاری نزدیک داشته است. استفن مید در مورد همتای بریتانیایی خود یعنی داربیشایر می‌گوید: «او فردی بسیار لایق است که فارسی و فرانسوی را کاملا مسلط و روان صحبت می‌کند.»
شاید شوکه‌کننده‌ترین شواهد موجود در مستند «کودتا 53» آدم‌ربایی و درنهایت قتل «اتفاقی» رئیس کل شهربانی، محمود افشارطوس باشد. این حادثه تا حد زیادی باعث ناآرامی و درنهایت دستگیری و زندانی‌شدن مصدق شد. داربیشایر ادعا کرده بود به لحاظ روان‌شناختی به خوبی توانسته بود ذهن اوباش و جمعیت مردمی را بخواند و آنها را شخصیت‌شناسی کند.
داربیشایر سال 1993 درگذشت و محققان پیشین که در ساخت «پایان امپراتوری» همکاری کرده بودند، هیچ‌کدام در خاطر نداشتند که چه بر سر فیلم مصاحبه‌های افسر ام.آی6 آمده است.
شاه که در ایتالیا بود، به ایران بازگشت. در آن زمان ژنرال فضل‌الله زاهدی که از سوی سیا و ام.آی6 تأیید شده بود، حکمرانی می‌کرد. در آمریکا این کودتا به‌عنوان عملیات آژاکس و در بریتانیا به‌عنوان عملیات چکمه شناخته می‌شود. امیرانی می‌گوید: «این کودتا نه‌تنها روابط ایران با غرب را تا 60سال تحت‌تأثیر قرار داد، بلکه خاورمیانه را هم تغییر داد.»