بزرگ‌ترین بحران قرن، بهانه‌ای شد برای راه‌اندازی اولین همایش ملی مداخلات در بحران و سلامت روان که به صورت مجازی برگزار شد. بحران‌های طبیعی و انسان‌سازی که در سالیان گذشته در کشور رخ داده است، علاوه بر تلفات جانی و خسارت‌های مالی، مشکلات روحی و روانی بسیاری برای افراد درگیر در بحران به‌وجود آورده است.
توجه به این مشکلات روحی و روانشناسی مسأله‌ای است که به تازگی در بحران‌های کشور مورد اهمیت واقع شده است. سازمان نظام سلامت، جمعیت هلال احمر و نهادهای دیگر در حوادثی مثل سیل و زلزله امکانی برای ارایه خدمات مشاوره‌ای و حمایت روانی از حادثه‌دیدگان فراهم کرده بودند.
راه‌اندازی سامانه 4030 و مشاوره تلفنی به مردم برای بحران‌های روحی ناشی از کرونا از جدیدترین اقداماتی بود که در این زمینه انجام شد. همایش ملی مداخلات در بحران و سلامت روان گوشه‌ای از این تجربه‌ها و نقاط ضعف‌وقوت آن را بررسی کرده است.
این همایش با همکاری سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، جمعیت هلال احمر و همچنین مرکز مطالعات زنان به صورت مجازی برگزار شد.
خسرو رحمانی
معاون آموزش، پژوهش و فناوری جمعیت هلال احمر
آسیب‌دیدگان روانی، بحران‌زده‌های ناشناس
بحران، حادثه‌ای است که ناگهانی رخ می‌دهد و باعث بی‌ثباتی در جامعه می‌شود و حوادث پی‌درپی را به دنبال خود ایجاد می‌کند. به‌طوری که مجموعه زیادی از نهادها و سازمان‌ها باید کمک کنند برای اینکه کشور به حال عادی برگردد.
برخی از بحران‌ها قابل پیشگیری هستند و برخی از بحران‌ها غیرقابل پیشگیری. حتی در میان بحران‌های طبیعی هم بحران‌های قابل پیشگیری وجود دارد. بنابراین پیشگیری از بحران نکته بسیار مهمی است.
در جاهایی هم که بحران قابل پیشگیری نیست، باید کاهش مخاطرات را به مردم به شکل صحیحی آموزش داد. هلال احمر بنابر قوانین متعددی که مصوب شده مسئول رفع بسیاری از مخاطرات و بحران‌های طبیعی و حتی انسان‌سازی است که در کشور اتفاق می‌افتد.
هم آموزش‌های همگانی برای پیشگیری از مخاطرات و بحران‌ها و هم رفع خود بحران‌ها تا عادی شدن شرایط را با همکاری بسیاری از سازمان‌های ذی‌ربط برعهده دارد. یکی از عوارضی که در بحران‌ها اتفاق می‌افتد مسائل روانی بعد از بحران هست.
در این سمینار قرار است بیشتر به این موضوع پرداخته شود که وقتی بحران اتفاق می‌افتد چه اقداماتی باید انجام داد که عواقب روانشناسی و روانشناختی آن تا حد امکان کاهش پیدا کند و مردم بتوانند زندگی طبیعی خود را بازیابی کنند.
بحران، حادثه بزرگی است که باعث گسست ارتباط‌های اجتماعی در جامعه می‌شود و جامعه را از حالت عادی خارج می‌کند. اقدامات متعددی به‌وسیله گروه کثیری از سازمان‌ها و مسئولین انجام می‌شود تا این شرایط را به حالت اولیه برگرداند.
برای مثال هر‌سال زلزله‌هایی با ریشتر پایین در گوشه‌وکنار کشور رخ می‌دهد، اما این زلزله‌های بالای 6 یا 7 ریشتر هستند که بحران بزرگی را برای ما به‌وجود می‌آورند. سیل، خشکسالی و حوادث طبیعی دیگر هم هستند.
این حوادث را می‌توان در دو دسته قرار داد؛ حوادث قابل پیشگیری یا حوادث غیرقابل پیشگیری. حتی در بین حوادث غیرقابل پیشگیری هم حوادثی هستند که می‌توان با اقدامات پیشگیرانه جلوی تبدیل آن به بحران را گرفت.
مثل سیل. در مناطقی که تناوب سیل و خشکسالی داریم، می‌توانیم با جا نمایی درست ساختمان‌ها، خسارت‌های آن را کم و از این خسارت‌ها پیشگیری کنیم، اما آنچه معمولا اتفاق می‌افتد این است که مردم در سال‌های خشکسالی این اقدامات را فراموش می‌کنند و در مسیل‌ها و مسیر رودخانه‌ها ساخت‌وساز انجام می‌دهند.
برای همین هنگام وقوع سیل دچار مشکل می‌شویم و بحران خودساخته که به دست انسان انجام شده اتفاق می‌افتد.
امروزه اقشار کم‌درآمد از خدمات روانشناسی و مشاوره محرومند و درخواست سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور از رئیس جمهوری و مسئولین ستاد ملی کرونا این است که حداقل در شرایط فعلی پاندمی کووید- ۱۹ اقشار کم‌درآمد بتوانند با بیمه‌های پایه، تأمین اجتماعی و… از خدمات روانشناسی و مشاوره استفاده کنند
پیشگیری در مدیریت بحران خیلی مهم است. اقدامات مربوط به بحران را در 3 بازه زمانی قبل از وقوع بحران، حین وقوع بحران و بعد از آن تعریف می‌کنیم. در دوران قبل از وقوع بحران می‌توان با آموزش‌های صحیح و اقدامات پیشگیرانه و زیرساختی و بهسازی محیط، اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام داد و با مسائل، رویارویی بهتری داشت.
در حوادث طبیعی بر بهداشت روانی جامعه استرس شدیدی ایجاد می‌شود که البته با اقدامات پیشگیرانه می‌توان استرس را به حداقل رساند. در هلال احمر هم یکی از اقداماتی که انجام می‌دهیم افزایش تاب‌آوری در جامعه است که افراد بتوانند در زمان بحران رفتار خردمندانه‌ای داشته باشند.
معمولا به مسائل روانی بحران‌های طبیعی، کمتر توجه می‌شود و به مسائل جسمانی و مالی معطوف می‌شود درحالی‌که بازماندگان تحت استرس شدید قرار می‌گیرند. در کشور ما در بسیاری از مراحل به دستاورد خوبی رسیدیم اما اگر به ارتقای سلامت روان نیز بپردازیم، می‌توانیم این پازل را تشکیل دهیم.
قطع شدن خدمات شهری، شنیدن صدای افرادی که کمک می‌خواهند، بروز آسیب‌های جسمانی، دسترسی محدود به خدمات پزشکی، اختلالات استرس پس از حادثه، سوگ و افسردگی و… از مهم‌ترین عوامل استرس‌زای حین بحران است.
فاز اول حادثه فاز حاد بحران است و معمولا چند هفته پس از حادثه، مردم آرامش نسبی خواهند داشت و چند ماه پس از حادثه با واقعیت‌های حادثه روبه‌رو می‌شوند که گاهی این مورد زمانبر خواهد بود. بنابراین باید افرادی که استرس یا افسردگی شدید دارند شناسایی شوند.
از اقدامات مهمی که باید انجام شود شناسایی افرادی است که شناخته نشده‌اند، در یک حادثه نیز تعداد نفراتی که فوت می‌کنند کمتر و مجروحین جسمی بیشتر هستند؛ متاسفانه آسیب‌دیدگان روانی دیده نمی‌شوند که بعدها شناخته می‌شوند.
در زلزله رودبار ۶٨درصد افراد دچار افسردگی شدند و اختلالات رفتاری کودکان تا ۶٠درصد گزارش شده است. در زلزله اردبیل ۴٧درصد کودکان و ٧۶درصد بزرگسالان دچار اختلال پس از حادثه شدند. پس به این نتیجه می‌رسیم که بحران‌ها عوارض روانی شدید را ایجاد می‌کنند.
نیاز است که در زمان بحران، اطلاع‌رسانی درستی داشته باشیم و نیرو‌های آموزش‌دیده درستی که بتوانند مشاوره صحیح انجام دهند هم آموزش بیشتری ببینند و هم وسعت بیشتری پیدا کنند.
درخصوص بحث‌های مداخله در بحران باید ترجیحا اقدامی انجام دهیم که افراد از اقدامات بی‌درنگ جلوگیری کنند، به‌عنوان مثال گاهی تیم‌هایی را که برای توزیع اقلام اعزام می‌کنیم، مردم با آنها خشمگین رفتار می‌کنند که این واکنش‌ها بی‌درنگ است و باید آموزش دهیم و کمک‌های مالی نیز سریع باشد.
باید از بازماندگان در امدادونجات استفاده کنیم که این خود در کاهش استرس‌های آنها موثر خواهد بود. مداخلات گروهی، مداخلات خاص آسیب‌های روانی و… نیز باید انجام شود. برای گروه‌های مختلف سنی پکیج‌های آموزشی باید متفاوت باشد و باید به سرعت هم آغاز شود. باید با هر گروه با نوع آسیبی که دیدند، مشاوره انجام شود.
زمانی که افراد به محل امدادونجات مراجعه می‌کنند خودشان دچار استرس می‌شوند که درواقع این بسیار استرس‌زاست و همزمان با امدادرسانی به فاصله چندروز باید با این افراد نیز مشاوره روانی انجام شود. هم در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و در بلندمدت باید به آسیب‌های روانی توجه کرد که متناسب با زمان و گروه‌های سنی آسیب‌دیده باشد.
دکتر محمد حاتمی
رئیس سازمان نظام روانشناسی و مشاوره
برای پساکرونا آماده شویم
در دوران پساکرونا با بحران سلامت روان مواجه خواهیم بود چراکه افراد سوگ فرورفته خود را بروز می‌دهند و بروز آثار روانشناختی نظیر افسردگی، وسواس، اضطراب و حتی آسیب‌های اجتماعی نظیر طلاق و اعتیاد را در آن دوران پیش‌بینی می‌کنیم.
از این رو باید از حالا پیشگیری‌های لازم، برنامه‌ریزی‌ها و حتی آموزش‌های لازم برای گروه‌های مرجع نظیر معلمان، والدین و… را انجام دهیم. ما باید خودمراقبتی و دگرمراقبتی را به مردم آموزش دهیم، چراکه در دوران پساکرونا مردم از حالت دفاع روانی خارج می‌شوند و به بازبینی شرایط گذشته می‌پردازند و این درحالی است که عزیزان و کسب‌وکار و… خود را از دست داده‌اند.
اثرات روانشناختی قرنطینه روی کودکان و نوجوانان ازجمله دغدغه‌های اصلی ما در سازمان است. سنین ۶ تا ۱۸سال سنین تحول رشد است و این رشد در بستر فعالیت جمعی و نقش‌پذیری اجتماعی محقق می‌شود و در این قرنطینه این رشد حاصل نمی‌شود و در دوران پساکرونا کودک و نوجوانی را شاهد خواهیم بود که نتوانسته رشد بهنجاری را طی کند.
همچنین اغلب مراجعات ما در این دوران معطوف به کودکان و نوجوانان بوده است که دچار خستگی روانی شده‌اند. امروزه اقشار کم‌درآمد از خدمات روانشناسی و مشاوره محرومند و درخواست سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور از رئیس جمهوری و مسئولین ستاد ملی کرونا این است که حداقل در شرایط فعلی پاندمی کووید- ۱۹ اقشار کم‌درآمد بتوانند با بیمه‌های پایه، تأمین اجتماعی و… از خدمات روانشناسی و مشاوره استفاده کنند.
چراکه امروزه اکثریت مردم به‌دلیل درآمد پایین نمی‌توانند از خدمات روانشناسی و مشاوره بهره ببرند.
استفاده از چهره‌های خاص برای مقابله با بحران کرونا در صداوسیما نقصی بزرگ است چراکه باید از تمامی ظرفیت‌های روانشناسی، جامعه‌شناسی و … برای مقابله با این بحران استفاده کنیم.
با شروع بحران کرونا در ایران، در میان مردم اضطراب و نگرانی شدید و ترس غیرطبیعی دیده می‌شد که روی روان و جسم آنها اثرات منفی برجای گذاشته بود. از سوی دیگر واکنش‌های افرادی که دارای بیماری زمینه‌ای روانشناختی نیز بودند شدیدتر و نگرانی آنها نسبت به بیماری بیشتر بود به‌طوری که بعضا نشانه‌هایی در حد خودکشی نیز در برخی افراد دیده می‌شد.
از سوی دیگر در اوایل شیوع کووید- ۱۹ در ایران شایعات مربوط به بیماری و اطلاعات پیرامون آن نیز زیاد بود و همین امر منجر به ایجاد ترس غیرمنطقی و التهاب و درنهایت واکنش‌های هیجانی در بین مردم شده بود.
در زلزله رودبار ۶٨درصد افراد دچار افسردگی شدند و اختلالات رفتاری کودکان تا ۶٠درصد گزارش شده است. در زلزله اردبیل ۴٧درصد کودکان و ٧۶درصد بزرگسالان دچار اختلال پس از حادثه شدند
از طرفی با لزوم وجود ترس منطقی برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی مواجه بودیم و از طرف دیگر باید وضع را به آرام‌سازی روانی سوق می‌دادیم. در این شرایط از طریق سامانه ۴۰۳۰ و سایر امکانات موجود در کشور توانستیم سطح کشور را به آرام‌سازی و در عین حال رعایت پروتکل‌ها سوق دهیم اما به تدریج با عادی‌انگاری رعایت پروتکل‌ها از سوی مردم منجر به ایجاد موج دوم و سوم کرونا شد.
در شرایط فعلی تمامی افرادی که دچار بیماری شدند یا در خانواده خود عزیزی را از دست دادند از نظر روانی با مشکلاتی مواجه شده‌اند. در پیش از پاندمی کووید- ۱۹ با امکان برگزاری مراسم عزاداری و همدلی مردم با خانواده‌ها شرایط درک از دست دادن عزیزان راحت‌تر بود اما اکنون این سوگ را باید در خود حفظ کنیم و مردم با سوگ در خود فرورفته‌ای مواجهند.
مردم به علت عدم ارایه پیام‌های یکدست در سطح کشور مجبور به مراجعه به رسانه‌های بیگانه و مغروض و فضای مجازی هستند، ما باید از طریق اقناع‌سازی، اعتمادسازی و هماهنگی در ارایه اطلاعات اعتماد ملی را ایجاد و سلامت روان را از حاشیه به متن منتقل کنیم.
درحال حاضر مردم همچنان ابهام دارند، شایعات زیاد است و همچنان نیازمند صحبت کردن و گفت‌وگو و مشاوره هستند. مردم همچنان التهاب دارند و باید به سوالات آنها پاسخ داده شود. باید اطلس روانشناختی شهرها را آماده کنیم و آمار دقیقی را در اختیار مسئولان قرار دهیم.
مداخلات روانشناختی باید نهادینه و زیرساخت‌های لازم فراهم شود، در این زمینه سازمان نظام روانشناختی آماده همکاری و در اختیار قرار دادن سرمایه‌های اجتماعی خود به سایر نهادهای اجرایی کشور است.
محمدعلی همتی
عضو هیأت‌مدیره سازمان تأمین اجتماعی
خدمات کم نمی‌شوند
کرونا تاکنون حدود ۲۸میلیارد تومان به این سازمان صدمه وارد کرده است و این سازمان با کاهش منابع در حدود ۶هزار‌میلیارد تومان مواجه است. از سوی دیگر این سازمان درحال حاضر حدود ۳۲۰هزار‌میلیارد تومان از دولت طلبکار است و بارها به دولت گفته‌ایم اگر یک‌دهم آن را سالیانه به ما بدهد ما کسری منابع نخواهیم داشت.
سازمان تأمین اجتماعی حدود ۳۵۰۰ تخت بیمارستانی خود را به بیماران مبتلا به کرونا اختصاص داد و تقریبا تمام درمانگاه‌های این سازمان به دلیل کرونا دوشیفته شدند و برای کاهش مواجهه و سرایت بیماری در مرحله اول تا اردیبهشت ۹۹ دفترچه تأمین اجتماعی تمدید اعتبار و اکنون در راستای حذف دفترچه قدم جدی برداشته‌ایم.
از اول اسفند دیگر دفترچه خدمات درمانی تولید نخواهد شد و از حدود ۴سال قبل این سازمان در بیمارستان‌های خود نسخه کاغذی تولید نمی‌کند و نسخ، الکترونیک است. حذف دفترچه‌های کاغذی تأمین اجتماعی منجر به هیچ‌گونه کاهشی در ارایه خدمات به بیمه‌شدگان نخواهد شد.
زمانی که افراد به محل امدادونجات مراجعه می‌کنند خودشان دچار استرس می‌شوند که درواقع این بسیار استرس‌زاست و همزمان با امدادرسانی به فاصله چندروز باید با این افراد نیز مشاوره روانی انجام شود. هم در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و در بلندمدت باید به آسیب‌های روانی توجه کرد که متناسب با زمان و گروه‌های سنی آسیب‌دیده باشد
تاکنون حدود ۹۲۷۰۰ بیمار مبتلا به کووید- ۱۹ در بیمارستان‌های این سازمان بستری و تنها ۱۰درصد این افراد فوت شده‌اند. همچنین در شرایط اوج پاندمی کووید- ۱۹ بسیاری از کارمندان این سازمان دورکار و بعضا یک‌سوم یا دوسوم از آنها در محل کار حضور پیدا کرده‌اند.
از جمله طرح‌های اصلی این سازمان در پاندمی کووید- ۱۹، طرح ۳۰۷۰ است که ما حدود ۳۰ خدمت تأمین اجتماعی را غیرحضوری کردیم و اینگونه ۷۰میلیون مراجعات ما کاهش یافت. اگرچه مشکلات زیرساختی وجود دارد اما روند این طرح شتابان است.
همچنین از حدود دو‌سال قبل این سازمان به بیمه کردن اتباع ورود کرد و بسیاری از ایرانیان خارج از کشور را نیز بیمه کردیم که حتی با پروسه ۳۰۷۰ ارایه این خدمات به صورت غیرحضوری انجام می‌شود.
طرح دوم ما بحث متناسب‌سازی حقوق مستمری‌بگیران بود که امسال با تلاش‌های انجام شده ۱۶هزار‌میلیارد در این مسیر هزینه کردیم و متوسط دریافتی بیمه‌شدگان تأمین اجتماعی از حدود یک‌میلیون و ۷۰۰ تا ۹۰۰هزار تومان بود به حدود سه‌میلیون تومان رسیده است که جهش خوبی در پرداخت حقوق بازنشستگان است.
این سازمان در رابطه با پاندمی کرونا 107 اقدام انجام داده است که ۴۰ مورد آن مربوط به کنترل بیماری از طریق غیرحضوری کردن خدمات است، همچنین حدود ۲۱ برنامه درباره امکانات خدمات‌درمانی بیماران کووید، ۱۰ اقدام مربوط به حمایت از کسب‌وکارها، ۲۴ اقدام در راستای حمایت از کارگران و ۱۲ اقدام آموزشی‌وپژوهشی درخصوص کرونا انجام داده شده است.
هیأت مدیره سازمان تأمین اجتماعی در حدود ۲۰۰میلیارد تومان برای تهیه اقلام بهداشتی هزینه کرده است. همچنین به علت مبتلا شدن بسیاری از پرستاران این سازمان به کووید- ۱۹، این سازمان با جذب بازنشستگان سازمان به‌طور موقت توانست نیروی انسانی خود را کنترل کند.
ازجمله اقدامات انجام شده در سازمان تأمین اجتماعی در جهت مقابله با شیوع کووید- ۱۹، حذف معاینات پزشکی اولیه و انجام بیمه بدون شرط معاینات اولیه، تعطیلی بازرسی از دفاتر و بنگاه‌های اقتصادی در ایام کرونا و بازرسی کارگاه‌ها تنها در موارد خاص بوده است.