ملیحه محمودخواه | سرما که بیشتر می‌شود انگار بیشتر به چشم می‌آیند بعضی‌هایشان همیشه یک پتوی پلنگی پاره و آجری یا سبزرنگ دور خودشان پیچیده‌اند. وقتی گوشه خیابان می‌بینیدش انگار بیشتر سرتان می‌شود و با آنکه شیشه‌های ماشین بالاست سرما را با همه وجود احساس می‌کنی، اما با این وجود انگار در خیابان هم جا ندارند. سال‌ها بحث جمع‌آوری این افراد از خیابان‌های شهر مطرح بوده است طرحی که هر سال به سوژه سازمان‌های متولی تبدیل می‌شد و دوباره بی‌نتیجه رها.
طرح‌های جمع‌آوری معتادان چند سالی است که هر بار با شدت بیشتری دنبال می‌شود. معتادان از کوچه‌وخیابان‌ها جمع می‌شوند و به اردوگاه‌های اجباری ترک اعتیاد فرستاده می‌شوند اما ماجرا این است که چه تعداد از این افراد پس از بازگشت اعتیاد را ترک کرده‌اند . بسیاری از کارشناسان بر این باورند که طرح ترک اجباری ترک اعتیاد جز هدررفت منابع مالی هیچ دستاوری به‌دنبال نداشته است. نشان به آن نشان که 5 سال پیش این طرح با مشکلات زیادی اجرا شد اما به گفته منابع سازمان بهزیستی که متولی اصلی این طرح بود تنها 2 درصد از جمعیتی که به اجبار در اردوگاه‌ها جمع‌آوری شدند، اعتیاد خود را ترک کردند.
آمارهای پلیس و سازمان بهزیستی نشان می‌دهد که در چهار سال گذشته بیش از 100 هزار معتاد از سطح خیابان‌ها جمع‌آوری شده و در اردوگاه‌های اجباری، اعتیاد خود را ترک کرده‌اند اما اینکه چه تعداد از آنها به قول خودشان پاک مانده‌اند موضوعی است که باید به آن توجه کرد. این در حالی است که سرانه نگهداری این معتادان روزانه 35 هزار تومان است و به زعم بسیاری از کارشناسان سود حاصل از واریزی دولت به حساب پیمانکاران این مراکز دلیل اصلی توسعه اردوگاه‌های درمان اجباری اعتیاد شده است.
ترک اجباری اعتیاد سال‌ها به‌عنوان اولین راهکار برای از بین بردن بزرگ‌ترین آسیب اجتماعی کشور مورد تاکید قرار می‌گرفت اما در چند سال گذشته این ماجرا شرایط متفاوت‌تری را تجربه کرد در واقع رنگ‌وبوی بیماری از بحث اعتیاد به ماجرای جرم‌انگاری تغییر ماهیت داد و سبب شد اردوگاه‌های ترک اجباری اعتیاد، رشد قارچ‌گونه‌ای پیدا کنند. این ماجرا تا پیش از شروع دولت سیزدهم پررنگ بود اما برخی کارشناسان بر این باورند که در دولت جدید نگاه به این ماجرا قرار است متفاوت شود و در واقع جلسه‌ای که وزیر کشور چند روز قبل با کارشناسان و انجمن‌های مردمی ترک‌اعتیاد برگزار کرد، نوید اتفاقات بهتری را در این حیطه می‌دهد. بسیاری از فعالان اجتماعی بر این باورند که ادامه این جلسات و حضور افرادی که سال‌ها تلاش کردند سایه اعتیاد را از بین ببرند در تعامل نزدیک با دولت می‌تواند در کنترل این آسیب اجتماعی نقش داشته باشد. به‌نظر می‌رسد که دولت تلاش کرده دست‌های غیرکارشناسانه در درمان اعتیاد را کوتاه کند.
هیچ معتادی اجباری ترک نمی‌کند
اما بسیاری از کارشناسان بر این باورند که هیچ معتادی تا به امروز با اجبار، اعتیادش را ترک نکرده است و تنها راهی که سبب شده است فردی اعتیادش را ترک کند درمان خودخواسته است.
محمد یاوری که بیش از 14 سال است در یکی از ان‌جی‌اوها به ترک اعتیاد معتادان کمک می‌کند، معتقد است که در تمام سال‌های گذشته با وجود همه بودجه‌ای که دولت برای ترک اجباری معتادان هزینه کرده هیچ ثمره‌ای به‌بار نیامده است. «تمامی کسانی که برای ترک اعتیاد به این اردوگاه‌ها می‌روند شاید در چند روز پاک بمانند اما به محض خروج از اردوگاه‌ها دوباره به پاتوق‌های خود می‌روند و اعتیادشان را شروع
می‌کنند. تجربه سال‌ها کار ما با این بیماران نشان می‌دهد که ترک اعتیاد با زور امکان ندارد و فرد معتاد پس از رهایی از اردوگاه‌ها با شدت بیشتری اعتیاد خودش را ادامه می‌دهد و در واقع می‌توانیم بگوییم این اردوگاه‌ها نه‌تنها نقشی در کاهش آسیب‌های اجتماعی ندارد بلکه خودش تشدیدکننده اعتیاد برخی از معتادان است.»
افراد متخصص باید زمام کار را به دست بگیرند
کار باید به کاردان واگذار شود. این موضوعی است که یاوری روی آن بسیار تاکید دارد و معتقد است در انجمن‌های ترک اعتیاد که به‌صورت خودجوش و مردمی انجام می‌شود ترک اعتیاد خیلی موفق‌تر بوده است.
«یک نمونه‌اش همین انجمن طلوع بی‌نشان‌هاست. هر سه‌شنبه غذای گرم بین معتادانی که در خرابه‌ها و خیابان‌ها زندگی می‌کنند توزیع می‌شود. شرط توزیع غذا نه ترک اعتیاد است و نه ظاهر نشدن در ملاءعام. ولی در این سال‌ها، خیلی‌ها بودند كه به‌خاطر همین ظرف غذایی كه از ما گرفتند، وسوسه شدند، آمدند و پاك شدند و پاك هم مانده‌اند. ازدواج کردند، زندگی تشکیل دادند و حالا خودشان کمک می‌کنند تا یک معتاد دیگر از منجلاب بدبختی بیرون بیاید. اینها نه به اجبار از اعتیاد بیرون آمده‌اند و نه هزینه‌ای از سوی دولت برای درمان آنها شده است و این نشان می‌دهد انجمن‌های مردم‌نهاد بسیار موثرتر از موسسات دولتی عمل کرده‌اند.»
از محبت خارها گل می‌شود
محمد رسولی، کارشناس اعتیاد و روان‌شناس در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گوید: «چند سال پیش یادم می‌آید که چادری در باغ آذری برپا شده بود وظیفه کسانی که در آن چادر نشسته بودند یک چیز بود و آن اینکه به معتادان بی‌خانمان سیگار می‌دادند. همان چند نخ کار خودش را کرده بود و خیلی‌ها پاگیر می‌شدند، می‌آمدند و می‌نشستند پیش همان‌ها که دو نخ سیگار به آنها داده بودند و حرف می‌زدند. همان چند نخ سیگار سبب شد خیلی از همین کارتن‌خواب‌ها داوطلب درمان و رهایی از اعتیاد شوند.»
او بر این باور است که بسیاری از این معتادان سال‌ها رنگ محبت و شادی را ندیده‌اند، همیشه عنصر طردشده از جامعه و خانه بوده‌اند و کوچک‌ترین محبت به آنها می‌تواند در ترک اعتیادشان نقش موثری بازی کند.
تغییر رویکرد دولت قبل در درمان اعتیاد
این کارشناس اعتیاد با انتقاد از دولت قبلی تاکید دارد دو سال پایانی دولت دوازدهم که خدمت می‌کرد روالی برخلاف شعارهایش را در پیش گرفت. فعالیت انجمن‌های غیردولتی که می‌توانست نقش مهمی در کاهش آمار آسیب‌های اجتماعی داشته باشد کمرنگ شد و پیمانکارانی که می‌توانستند مطیع و تابع دولت باشند و از یارانه‌های دولتی استفاده کنند گسترش پیدا کرد و ان‌جی‌اوها کمرنگ شدند و حتی توزیع یارانه مراکز گذری ترک اعتیاد قطع شد. این نشان می‌داد هیچ رغبتی برای فعالیت این مراکز مردمی وجود ندارد و با وجود آنکه سال‌ها تجربه نشان می‌داد همراهی این انجمن‌ها می‌تواند در کاهش اعتیاد نقش موثری ایفا کند اما با این وجود به‌نظر می‌رسید عزمی برای همراهی این انجمن‌ها وجود ندارد
دولت تمام اعتباراتش را بر توسعه اردوگاه‌های درمان اجباری متمرکز کرد و به گفته بسیاری از همین معتادانی که دستگیر شدند هیچ حمایت شغلی و اجتماعی بعد از ترک اعتیاد از آنها انجام نمی‌شد.
تجربه چند باره معتادان از شرایط کمپ اعتیاد
او معتقد است که از هر 100 معتادی که امروز با کمک انجمن‌های مردمی، اعتیادشان را ترک کرده‌اند، بیش از 80 نفرشان سابقه چهار و پنج بار دستگیری و انتقال به اردوگاه درمان اجباری ظرف 3 سال گذشته را دارند. در حالی‌كه بعد از پایان دوره بهبودی، ساعت 12 نیمه شب در خیابان رها می‌شدند و از همان‌جا سراغ فروشنده مواد می‌روند تا بعد از چند ماه خماری، یك نفس راحت بكشند.
رسولی توضیح می‌دهد که دولت پیش، اصرار زیادی برای ادامه روند کار و ترک اجباری اعتیاد داشت که به‌نظر می‌رسد این اتفاق فشار پیمانکارانی بوده است که از آن نفع می‌بردند «در حال حاضر 30 اردوگاه درمان اجباری در کشور فعال است که در حال حاضر تنها در یکی از این اردوگاه‌ها بیش از 6 هزار معتاد نگهداری می‌شوند. در کنار این هم 420 مرکز اقامتی تحت نظر بهزیستی فعالیت می‌کنند که دولت بابت نگهداری هرکدام از آنها 35 هزار تومان به این مراکز واریز می‌کند که به‌نظر این پول کاملا دور ریخته می‌شود زیرا میزان ماندگاری افراد بهبودیافته در دوران ترک اعتیاد بسیار کم است.»
در هر صورت امید می‌رود که دولت جدید بتواند راهکاری برای حل این معضل پیدا کند که ادامه این روند در شرایط موجود تنها می‌تواند افراد بیشتری را در بلای اعتیاد نگه دارد. استفاده از ظرفیت نهادهای مردمی، برداشتن برچسب مجرم از معتادان و حمایت اجتماعی و خانوادگی از افرادی که اعتیاد خود را ترک کرده‌اند، می‌تواند راهکارهایی باشد که دولت جدید آن را به‌کار ببندد.