شهروند| ترکمنستان یکی از کشورهای استقلال‌یافته از اتحاد جماهیر شوروی است که از سایر این کشورها برای ایران به‌دلیل هم‌مرزی بیش از ۹۹۲ کیلومتری، اهمیت بیشتری دارد. اشتراک فرهنگی، دینی، تاریخی، منافع اقتصادی و همسایگی که هریک به‌تنهایی کافی است تا زمینه‌ساز قوی‌ترین ارتباطات بین دولت‌ها باشد، در روابط ایران و ترکمنستان دیده می‌شود. اگرچه دولت‌های یازدهم و دوازدهم شرایط بسیار دشواری را در سیاست داخلی و خارجی برای دولت سیزدهم به میراث گذاشت، اما به‌نظر می‌رسد دولت آیت‌الله رئیسی عزمی راسخ برای حل‌وفصل این چالش‌ها و بازگشت مسیر سیاست خارجی کشور به ریل اصلی خود دارد.
در همین راستا رئیس‌جمهوری در ادامه سیاست توسعه روابط منطقه‌ای و گسترش مناسبات دوجانبه با همسایگان به‌زودی میزبان قربانقلی بردی محمداف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان خواهد بود. پیگیری اجرای توافقات سفر رئیس‌جمهوری کشورمان به ترکمنستان از جمله قرارداد استراتژیک سوآپ گازی، رایزنی درباره زمینه‌های جدید همکاری دو کشور و توسعه مراودات تجاری از جمله موضوعات این سفر خواهد بود. رئیس‌جمهوری کشورمان در ابتدای آذرماه برای شرکت در اجلاس اکو به ترکمنستان رفته بود که در این سفر مذاکرات موفقیت‌آمیزی با همتای ترکمنستانی خود داشت. این مذاکرات منجر به دستاوردهای قابل‌توجهی از جمله قرارداد مهم گازی با ترکمنستان و رفع نگرانی از قطع گاز در زمستان داشت.
توسعه روابط با همسایگان و اولویت قرار گرفتن دیپلماسی منطقه‌ای در سیاست خارجی، از جمله رئوس اعلامی برنامه‌های دولت سیزدهم است. در همین راستا روز گذشته رئیس‌جمهوری و معاون اول او میزبان «سردار بردی محمداف» فرستاده ویژه رئیس‌جمهوری و «رشید مردوف» وزیر خارجه ترکمنستان بودند.
گام‌های مؤثر در روابط تهران و عشق‌آباد
آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی روز یکشنبه در دیدار «سردار بردی محمداف» فرستاده ویژه رئیس‌جمهوری و «رشید مردوف» وزیر خارجه ترکمنستان با بیان اینکه روابط تهران - عشق‌آباد در مسیر توسعه قرار گرفته است، گفت: «مصمم هستیم گام‌های مؤثر و مفیدی در روابط و مناسبات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی به نفع ملت‌های خود برداریم.»
او دیدار دوجانبه با رئیس‌جمهوری ترکمنستان در عشق‌آباد و تماس‌های تلفنی طرفین را آغاز فصل جدیدی در توسعه روابط دو کشور دانست و اظهار داشت: «در این گفت‌وگوها با اتخاذ تصمیمات مناسب، موانع موجود در توسعه همکاری‌ها از جمله در بخش حمل‌ونقل و انرژی رفع شده و زمینه گسترش و تعمیق روابط دو کشور تسهیل شده است.» آیت‌الله رئیسی خاطرنشان کرد: «تهران از پیشنهادهای طرف مقابل در زمینه تحکیم و ارتقای همکاری در بخش‌های مختلف به‌ویژه در حوزه انرژی، تجارت و بازرگانی استقبال می‌کند و هیچ مانع و محدودیتی در این زمینه وجود ندارد.»
رئیس‌جمهوری با بیان اینکه تهران برای توسعه روابط با کشورهای همسایه اهمیت ویژه‌ای قائل است، گفت: «ایران و ترکمنستان فقط دو کشور همسایه نیستند، بلکه رابطه خویشاوندی با یکدیگر داشته و دو ملت از ارتباط ریشه‌دار و عمیق فرهنگی و تاریخی برخوردار هستند.»
«سردار بردی محمداف» فرستاده ویژه رئیس‌جمهوری ترکمنستان نیز در این دیدار پس از تقدیم پیام کتبی «قربانقلی بردی محمداف» و قدردانی از تلاش دولت ایران در چند ماه گذشته برای گسترش و تحکیم دو کشور، اظهار داشت: «مصمم هستیم سطح روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌های مختلف به‌ویژه گاز، حمل‌ونقل، اقتصاد، بازرگانی و امور فرهنگی بیش از پیش افزایش دهیم.»
او خاطرنشان کرد: «ترکمنستان به‌دنبال گشودن صفحه جدید تاریخی در روابط با جمهوری اسلامی ایران است و پیشنهادات متعدد و مختلفی برای توسعه همکاری‌های همه‌جانبه به‌خصوص افزایش و تسهیل تجارت و ترانزیت در پایانه‌های مرزی آماده شده است تا در سفر رئیس‌جمهوری ترکمنستان به ایران امضا و عملیاتی کنیم.»
عزم و اراده جدی ایران برای گسترش روابط با ترکمنستان
دکتر محمد مخبر نیز در دیدار با «سردار بردی محمداف» معاون رئیس کابینه وزرای ترکمنستان با اشاره به اینکه با روی کار آمدن دولت سیزدهم نقطه عطف و فصل جدیدی در مناسبات بین جمهوری اسلامی ایران با ترکمنستان بوجود آمده است، افزود: «باید روابط و مناسبات دو کشور در همه ابعاد به‌ویژه در زمینه‌های نفت، انرژی، حمل‌ونقل ریلی، دریایی و زمینی، صادرات خدمات مهندسی و همچنین تسهیل صادرات و واردات در پایانه‌های مرزی بیش از گذشته گسترش یابد.» معاون اول رئیس‌جمهوری بر عزم و اراده جدی جمهوری اسلامی ایران برای شناسایی ظرفیت‌ها، نیازمندی‌ها و امکانات بین دو کشور تاکید و تصریح کرد: «با وجود گسترش روابط دو کشور در مقطع حاضر، حجم مبادلات کنونی پذیرفتنی نیست و باید با توسعه این روابط، دو کشور تبدیل به الگویی از روابط تجاری، اقتصادی و فرهنگی برای سایر کشورهای منطقه شوند.»
او با اشاره به اشتراکات فرهنگی و تاریخی بین دو ملت، گفت: «دو کشور ایران و ترکمنستان می‌توانند در زمینه ترانزیت و حمل‌ونقل منطقه‌ای به‌عنوان مکمل همدیگر عمل کنند و همانطور که مقام معظم رهبری از روابط ایران و ترکمنستان به‌عنوان روابط خویشاوندی یاد کرده‌اند باید زمینه‌های همکاری فیمابین تقویت شود.» او همچنین خاطرنشان کرد: «روابط خوب سیاسی جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان باید زمینه‌ساز و تضمین‌کننده روابط اقتصادی دو کشور شود.»
سردار بردی محمداف نیز در این دیدار با اشاره به روابط دیرینه و تاریخی دو کشور افزود: «پس از سفر رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به ترکمنستان حرکت بزرگی در تقویت بیش از پیش روابط فیمابین صورت گرفته است.» او با تاکید بر اینکه تعمیق روابط با همسایگان از جمله جمهوری اسلامی ایران از اولویت‌های سیاست خارجی ترکمنستان است، بر توسعه همکاری‌های اقتصادی، صنعتی، تجاری، ترانزیت و فرهنگی بین دو کشور تاکید کرد.
معاون رئیس کابینه وزرای ترکمنستان افزود: «زمینه‌های بسیار زیاد و مختلف همکاری بین ایران و ترکمنستان وجود دارد که امیدواریم با رویکرد جدید دولت ایران شاهد شکوفایی هر چه بیشتر روابط دو کشور باشیم.» گفتنی است در پایان مقرر شد یک تیم مشترک میان نمایندگان ارشد دو طرف، برای گسترش و توسعه همکاری‌های دوجانبه در حوزه‌های مختلف نظیر روابط تجاری، صنعتی، علمی، پزشکی و... تشکیل شده و ظرف مدت یک‌ماه راهکارهای خود را در این خصوص
ارایه دهند.
دولت سیزدهم و استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی
هفته گذشته بود که رئیس‌جمهوری با اشاره به رشد ۴۰ درصدی صادرات محصولات غیرنفتی گفت: «دولت تمرکز خود را بر گسترش تعاملات اقتصادی با کشورهای همسایه قرار داده است.» به گزارش «شهروند» تا پیش از این فشار حداکثری تحریم‌ها موجب شده بود تا بسیاری از ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری تهران در حوزه خارجی تحت‌تاثیر قرار بگیرد. محدودشدن میزان فروش نفت خام، سخت‌شدن دسترسی به سیستم مالی بین‌المللی، محدودیت‌های شدید در مسیر نقل‌وانتقال ارز به‌ویژه دلار و بی‌تمایلی برخی شرکای سنتی تهران از سرشاخ شدن با آمریکا باعث شده بود روزنه‌های خیلی زیادی در تعامل اقتصادی بین ایران و کشورهای جهان باقی نماند.
در همین اوضاع دولت سیزدهم تاکید دارد در شرایطی که مسیر تجارت رسمی بسته شده و دور زدن تحریم‌ها سخت است، استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی و برقراری ارتباطات خاص با همسایگان می‌تواند بسیاری از چالش‌ها به‌ویژه در زمینه تامین منابع ارزی یا دریافت کالاهای موردنیاز را رفع کند. فعال بودن چرخ‌های صنعت از طریق صادرات کشور موجب ایجاد اشتغال و درآمد برای کشور و مردم نیز می‌شود.
جمهوری اسلامی ایران در مجموع با ۱۵ کشور دارای مرزهای خاکی و آبی است و به‌عبارت دیگر این کشورها همسایه ما به‌شمار می‌روند. هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکیه، عراق، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان با جمهوری اسلامی ایران مرز خاکی دارند. همچنین کویت، قطر، امارات متحده‌عربی، بحرین، عمان، عربستان، روسیه و قزاقستان هشت کشوری هستند که از طریق خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر با کشورمان همسایه به‌شمار می‌روند. براساس آخرین آماری که از هر یک از کشورهای فوق ثبت شده است ایران در مجموع با جمعیتی نزدیک به ۴۰۰ میلیون نفر دارای مرز خاکی است. جمعیت کشورهای دارای مرز آبی با ایران نیز بیشتر از ۲۱۰ میلیون نفر برآورد می‌شود. با توجه به وجود برخی مسائل سیاسی و نوع دیدگاهی که برخی کشورهای عربی منطقه به ایران دارد، می‌توان مدعی بود که کشورمان در کل با بیش از ۵۰۰ میلیون نفر همسایه است.
عزم راسخ دولت سیزدهم برای احیای روابط با ترکمنستان
یکی از اولین تماس‌های تلفنی آیت‌الله رئیسی پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری در تاریخ 29 تیر 1400 با قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان انجام گرفت. در این دیدار ایشان بر اهمیت گسترش روابط با همسایگان تاکید کرد.
پس از آن با انجام اولین سفر خارجی رئیس‌جمهوری منتخب کشورمان به شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان به منظور شرکت در نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، در حاشیه این اجلاس ایشان اولین دیدار رسمی با قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس‌جمهوری ترکمنستان را نیز در تاریخ 26 شهریور برگزار کرد. رئیس‌جمهوری ترکمنستان در این دیدار بر لزوم فعال‌سازی کمیسیون‌های مشترک و تقویت همکاری‌ها در حوزه ترانزیت و اقتصاد تاکید کرد.
در آذرماه آیت‌الله رئیسی مجددا در یک سفر رسمی به ترکمنستان برای شرکت در اجلاس اکو ، تعاملات دیگری را با این جمهوری در همسایگی کشور رقم زد و قرارداد سه‌جانبه سوآپ گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران در حضور روسای جمهوری ایران و جمهوری آذربایجان به امضا رسید. بر اساس این قرارداد قرار است سالانه یک‌ونیم تا دو میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد.
چرا ترکمنستان مهم است؟
باید گفت ایران بعد از روسیه بیشترین حجم مبادلات تجاری را با ترکمنستان دارد. خط راه‌آهن تاجان- مشهد- سرخس، لوله گاز ۱۳۹ میلیون دلاری کورپیه-کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور در یک همکاری اقتصادی ساخته شد. خط انتقال برق بلخان‌آباد- علی‌آباد و چندین پروژه دیگر مانند گسترش برنامه ارتباطی فیبرنوری، ساخت انبارهای بزرگ و سایر پروژه‌ها در مرو و پالایشگاه ترکمن‌باشی، ساخت ترمینال گاز مایع و ساخت اتوبان مثال‌هایی از گسترش روابط دوجانبه دو کشور است.
از طرفی در شرایط اقتصادی کنونی، دیپلماسی اقتصادی ایران با کشورهای منطقه‌ای یکی از مسائل حائزاهمیت و اولویت‌های دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران است. یکی از کشورهای پیشرو در توسعه اقتصادی و دارای ظرفیت‌های گسترده برای افزایش همکاری‌های اقتصادی، کشور ترکمنستان است. کشور ترکمنستان، علاوه بر داشتن مرز مشترک با ایران به‌دلیل وجود اشتراکات قومی، فرهنگی و زبانی نقش ویژه‌ای در دیپلماسی خارجی جمهوری اسلامی ایران ایفا می‌کند.
کشور ترکمنستان، با مساحت ۴۸۸۱۰۰ کیلومترمربع، با جمعیت حدود ۶ میلیون نفر و ۹۹۲ کیلومتر مرز مشترک خاکی و ۲۲۸ کیلومتر مرز مشترک آبی دارای اهمیت ویژه‌ای به لحاظ ژئواکونومی و ژئواستراتژیکی برای جمهوری اسلامی ایران است. ریشه‌های تاریخی و فرهنگی و مسلمان بودن اکثریت جمعیت این کشور، ظرفیت‌های اقتصادی این کشور بخصوص در بخش نفت و گاز، عضویت ترکمنستان در سازمان همکاری‌های اکو و اهمیت این سازمان برای ایران را نیز می‌توان از دلایل اهمیت این کشور در سیاست خارجی ایران برشمرد.
بنابر آمار رسمی سازمان توسعه تجارت ایران، صادرات ایران به ترکمنستان در سال ۱۳۹۷، حدود ۳۶۴ میلیون دلار و واردات از این کشور، ۷ میلیون دلار بوده است. در طی سال‌های گذشته به علت اعمال سیاست تحریم ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران از حجم تجارت بین دو کشور تا حدودی کاسته شده است اما با این وجود حجم تجارت ترکمنستان با ایران بیشتر از حجم تجارت آن با کشورهای همجوار است.
محصولات صادراتی ترکمنستان به ایران فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، منسوجات، محصولات صنایع سبک، شیمی، کشاورزی و صنایع غذایی است و ایران نیز تجهیزات و دستگاه‌های صنعتی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی، لوازم برقی و خانگی به این کشور صادر می‌کند. دو کشور در طی دو دهه گذشته در طرح‌های زیادی در زمینه‌های مختلف به ویژه احداث سد دوستی، خط راه‌آهن تجن ـ سرخس ـ مشهد و خط لوله گاز کردبچه ـ کردکوی مشارکت داشته‌اند و هم‌اکنون صدها شرکت با مشارکت سرمایه‌های ایرانی در این کشور فعالیت می‌کنند.
حمل‌ونقل و ترانزیت بین ایران و ترکمنستان
شهر برکت یکی از نقاط مهم در حمل‌ونقل خط آهن خزر و حمل‌ونقل راه‌آهن شمال- جنوب است. خط آهن قزاقستان- ترکمنستان- ایران بخشی از کریدور حمل‌ونقل شمال به جنوب به‌طول ۶۷۷ کیلومتر (۴۲۱ مایل)، قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خیلج‌فارس وصل می‌کند. این خط آهن شهر اوزن در قزاقستان را به شهر برکت- اترک در ترکمنستان وصل کرده و به شهر گرگان در استان گلستان ایران ختم می‌شود. در ایران خط آهن به شبکه خط آهن ملی وصل شده و تا خلیج‌فارس ادامه پیدا می‌کند.
باید گفت شهر برکت (کازاندژیک) یک شاهراه استراتژیک مهم در خط آهن حمل‌ونقل راه‌آهن خزر (دریای خزر، ترکمنستان، ازبکستان و شرق قزاقستان) و راه‌آهن ارتباطی شمال به جنوب می‌باشد. این شهر دارای یک تعمیرگاه بزرگ لوکوموتیو بوده و یک ایستگاه مدرن مسافربری خط آهن دارد.
کریدورهای بین‌المللی مختلفی از خاک ایران عبور می‌کنند که پیونددهنده خاورمیانه و آسیا به اروپا هستند. عبور کریدور راه‌آهن سراسری آسیا، کریدور شمال ـ جنوب (از سه شاخه)، کریدور چین-اروپا، کریدور آلماتی- بندرعباس، آلماتی- استانبول و نیز کریدور ترکیه- ایران- پاکستان از جمله مسیرهایی هستند که از طریق آنها کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه از جمله ترکمنستان و جنوب آسیا به آب‌های آزاد بین‌المللی و اروپا متصل می‌شوند.