رسانه، مثل چاقوی دو لبه
گفت‌وگوی «شهروندآنلاین»با کارشناسان درباره اهمیت سواد رسانه‌ای در بحران کرونا
کرونا که آمد با خودش انبوهی از خبرهای درست و غلط را به یدک کشید. یک روز اعلام شد کرونا ترس ندارد و تنها یک سرماخوردگی ساده است. یک روز دیگر از سرطان و ایدز خطرناک‌تر شد. به مدد اخبار شبکه‌های مجازی یک دوره قیمت زنجبیل و عنبر نساء بالا رفت و یک دوره هم قیمت سُرم سر به فلک کشید و همه به دنبال پیدا کردن سرم برای بهبود حال بیمار کرونایی خود بودند. اقیانوسی از اخبار که امکان تشخیص خبر درست و نادرست در میان آنها وجود نداشت و این مردم بودند که در این دنیای خبرها سرگشته و حیران می‌ماندند که باید کدام خبر را بپذیرند و کدام خبر را باور نکنند.
ملیحه محمودخواه- بر هیچ کسی پوشیده نیست که همه‌گیری کووید-19 شرایطی بحرانی در سراسر جهان ایجاد کرده، ترس از این بیماری اجتناب‌ناپذیر است و نیاز به کنترل و مدیریت دارد، چراکه در صورت عدم‌مدیریت می‌تواند اثرات مخرب فراوانی داشته باشد. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که وقتی افراد نسبت به یک موضوع ترس بیشتری دارند که اطلاعات و سواد کمتری پیرامون آن داشته باشند. وقتی شناخت و آگاهی در مورد آن موضوع افزایش پیدا کند، به‌خودی‌خود ترس از آن کاهش پیدا می‌یابد. چندی پیش دانشگاه علوم‌پزشکی جیرفت پژوهشی را روی دانشجویان رشته پزشکی و میزان ترس آنها از کرونا انجام داد. نتیجه این تحقیق نشان داد که «خواندن»، «ارزیابی»، «درک»، «دسترسی» و «تصمیم‌گیری»؛ پنج مولفه سواد سلامت هستند که هر یک از آنها همبستگی منفی و معناداری با نمره ترس از کووید-19 دارند. به این صورت که با افزایش هر یک از این مولفه‌ها، میزان ترس از بیماری کووید-19 کاهش پیدا می‌کند، به این معنا که تمرکز روی ارتقای سواد رسانه‌ای در حوزه سلامت می‌تواند به آنها کمک کند تا از اثرات منفی ترس از کووید-19 در امان بمانند. این تحقیق نشان می‌داد که افزایش سواد رسانه و آگاهی نسبت به سلامت، کیفیت زندگی افراد را افزایش می‌دهد و در واقع کاهش ترس از کووید-19 باعث آرامش بیشتر و افزایش کیفیت خدمات ارایه‌شده در مشاغل مردم می‌شود.
رسانه و نقش مهم آن در ترس از رسانه
دکتر معصومه نصیری، معاون باشگاه مدیریت رسانه و توسعه سواد رسانه‌ای یونسکو ایران در گفت‌وگو با «شهروندآنلاین» به بحث سواد رسانه‌ای و کاهش ترس از کرونا اشاره می‌کند و می‌گوید: «امروز همه انسان‌ها اطلاعات خود را از رسانه دریافت می‌کنند.»
او تاکید می‌کند که رسانه‌ها به فراخور موقعیت و تاثیرگذاری خود و از زمان شروع پاندمی کرونا اخبار و اطلاعاتی را در اختیار مردم قرار دادند .این رسانه‌ها مانند چاقوی دو لبه عمل می‌کردند، گاهی سبب ایجاد ترس از پاندمی و در شرایط دیگر سبب افزایش اطلاعات مردم می‌شدند.
این پژوهشگر بر این باور است که گاهی رسانه اطلاعات مهمی را به افراد می‌داد که می‌توانست او را در برابر عوارض کرونا مصون نگه دارد. گاهی نیز اخبار و اطلاعات و شایعات فیک‌نیوزها که منبع خوبی ندارند، فراگیر می‌شد و چون سواد رسانه‌ای وجود نداشت، مردم تحت تاثیر القائات گاها اشتباه یا تعمدی این فیک‌نیوزها قرار می‌گرفتند. این موضوع سبب افزایش استرس می‌شد که می‌توانست فشار روانی را افزایش، سطح ایمنی بدن را کاهش و سلامت روان و جسم افراد را کاهش دهد.
منابع معتبر را بشناسیم
او تاکید می‌کند که باید این آموزش داده شود که چه منبعی در مورد کرونا، منبع معتبری است و ما اخبار را باید از چه منابعی دریافت کنیم. باید منایع را بشناسیم و تحت‌تاثیر خبر قرار نگیریم.
نصیری توضیح می‌دهد که در هزاره سوم زندگی می‌کنیم. در عصر فراگیری رسانه و در دوره ای که شهروندخبرنگاران فعال هستند. بحث مسئولیت اخلاقی نیز بسیار اهمیت دارد و رسانه باید این مسئولیت اخلاقی را در برابر مخاطب داشته باشند. این امر کمک می‌کند فهرست سالم‌تری را در فضای رسانه‌ای داشته باشیم و از اطلاعاتی که دارای پاره‌ای حقیقت‌گویی یا جعلی هستند، نیفتیم. رسانه می‌تواند کمک کند مخاطب با دروازه‌بانی اخبار در مواقع بحران که سلامت جامعه در سلامت روانی را حفظ کند و آنچه مفید است را ایجاد کند. در واقع می‌توانیم به این نکته برسیم که سواد رسانه‌ای مثل واکسنی است که ما را در برابر ویروس رسانه‌ای واکسینه می‌کند.
نباید گرفتار منفعت‌طلبان شد
اما این همه ماجرا نیست. در زمانی که کرونا سایه‌اش را روی دنیا گستراند، خیلی از افراد نیز از این پاندمی منفعت بردند و این امر باعث شد دست‌هایی برای دامن‌زدن به ترس از کرونا فعال شوند.
علیرضا شریفی، پژوهشگر سواد رسانه‌ای در این‌خصوص به «شهروندآنلاین» می‌گوید: «در حوزه رسانه مبحثی به نام رپورتاژ و رسانه وجود دارد که این موضوع می‌تواند در دورانی که همه نگران همه‌گیری کرونا هستند، بسیار موثر باشد. بسیاری از رسانه‌های خصوصی و عمومی در بسیاری از مواقع برای نفع اقتصادی مجبور به دریافت رپورتاژ می‌شوند که در این میان گاهی اطلاعات ناصواب به اخبارهای واقعی راه پیدا می‌کند و خبری که ارزش خبری ندارد، می‌تواند بولدشده و وارد اطلاعات مردم شود.»
او با اشاره به بحث دارو و درمان در دوران کرونا می‌گوید: «در دوران کرونا بسیار شاهد معرفی و توجه به داروی گیاهی یا شیمیایی خاصی می‌شدیم که همین موضوع می‌توانست قیمت آن را تا حدود زیادی دستخوش تغییر قرار دهد. این موضوع در بحث طب سنتی بسیار اتفاق افتاد و مردم نیز به دلیل ترسی که کرونا به جان‌شان انداخته بود، تلاش می‌کردند با تهیه این نسخه‌های نوشته‌شده خودشان را تا حدودی از کرونا دور کنند. اما بسیاری از این اطلاعات که مثلا فلان گیاه را بخورید در درمان کرونا و غیرکرونا موثر است، دستمایه یک رپورتاژ خبری بوده و به این گونه اخبار فیک به دل اخبار واقعی نفوذ می‌کردند.»
به اعتقاد شریفی فضای مجازی اقیانوسی از اطلاعات یک سانتی است. ببینیم کجای این اقیانوس می‌تواند ما را به ساحل هدایت کند. اگر فردی سواد رسانه‌ای داشته باشد، حداقل کاری که می‌تواند انجام دهد این است که منبع خبر گوینده خبر را در فضای مجازی سرچ کند تا ببیند آیا قابل استناد است یا نه. آن وقت است که می‌توان به یک خبر اعتماد یا به محتوای آن شک کرد.
این پژوهشگر سواد رسانه معتقد است نیازی به این نیست که افراد تحقیقات مفصل در حوزه سواد رسانه داشته باشند تا بتوانند ترس خود از کرونا را کاهش دهند. کافی است اخبار را از کانال‌هایی پیگیری کنند که اعتبار آنها از قبل برایشان مسجل شده باشد. زیرا برخی از رسانه‌های معتبر برای حفظ اعتبار خودشان هم که شده است تلاش می‌کنند از کارشناسانی اخبار را پیگیری کنند که اعتماد مردم به آنها را نکاهد.
نکته مهم دیگری که شریفی به آن اشاره کرد این است که هر خبری را که می‌بینیم و برایمان جالب است، تا زمانی که صحت و درستی آن تایید نشده است،برای همه فوروارد نکنیم، زیرا انتشار اخبار آن هم در دورانی که کرونا ضربه‌های سختی را به روح و روان انسان‌ها وارد کرده است، می‌تواند تا حدود زیادی همین آرامش نصف و نیمه‌ای را که گاهی در جامعه حاکم می‌شود، کاملا از بین ببرد.