شهروند| حالش خوب نیست و طاقتش طاق شده. روزی از آلودگیهای صنعتی گلایه دارد و زمانی از پسماندهای شهری. صیدهای بیرویه و غیراستاندارد هم نفسش را به شماره انداخته. خلیجفارس، پهنه آبی که تنوعزیستی، منابع شیلاتی و منابع غنی نفتی و اکوسیستم منحصربهفردش شهرتش را جهانی کرده.
فیروزه نیلگون سالهاست از آلودگی دریایی رنج میبرد. آلودگی که بنا بر تحقیقاتی در دهه 90 تا 47برابر حدطبیعی رسیده. تخلیه قاچاق سوخت، تغییرات شدید اقلیمی، نوسانات سطح آب دریا، افزایش ریزگردها و تکمیلنبودن شبکه پساب شهری زخم بر تنش زدهاند. آلودگی نفتی، سوانح دریایی، کشتیها و تانکرهای حامل نفت و فرآوردههای نفتی هم بلاییاند که سالهاست به جان خلیجفارس افتادهاند. پسماندها هم هستند، بهخصوص پسماندهای پلاستیکی. طبق پژوهش منتشرشده در فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی بهداشت محیط ایران علاوه بر پلاستیکها، میکروپلاستیکها نیز زندگی زیستمندان را به خطر انداختهاند. میکروپلاستیکهای موجود در رسوبات میتوانند بر تغییر دمای رسوبات تاثیر بگذارند. اگرچه تاثیر منفی میکروپلاستیکها را در تولید سموم بر تغذیه، فرآیندهای فیزیولوژیک، سرعت حرکت و تولیدمثل آبزیانی که در این رسوبات زندگی میکنند، نمیتوان کتمان کرد.
زندگی 100 گونه پرنده با میکروپلاستیکها در خطر است
خلیجفارس همسایگانی به خود میبیند؛ همسایگانی که در آلودهشدندش نقشهایی به عهده گرفتهاند. به گفته مدیرکل سازمان محیطزیست بوشهر در بنادر نظارت بر شناورهایی که تحت کنوانسیون و با مجوز تردد میکنند، وجود دارد. به گفته مدیرکل سازمان محیطزیست بوشهر به «شهروند» مسأله اصلی این است که شناورهای غیررسمی هم داریم که در خلیجفارس تردد میکنند. «ما از پسماند آنها بیخبریم. پسماندهایی که امکان دارد در دریا تخلیه شوند. تخلیه پسماند کشتیهای غیرمجاز یکی از موارد ورود میکروپلاستیکها به دریاست.»
به گفته فرهاد قلینژاد آماری از موجوداتی که در خلیجفارس قربانی میکروپلاستیکها شدهاند، در دست نیست. به اعتقاد قلینژاد بیشترین تاثیر میکروپلاستیکها روی پستانداران و پرندگان است. «به روایت آمارهای جهانی زندگی 100 گونه پرنده با میکروپلاستیکها در خطر است.»
به گفته مدیرکل سازمان محیطزیست بوشهر آنچه درخصوص خلیجفارس محرز است، آلودگی رو به افزایش است. «تحقیقاتی در اینخصوص شروع شده، اما تا به نتیجه رسیدن باید مبادی ورودی کنترل شود.» به اعتقاد قلینژاد یکی از منابع آلودگی فاضلاب شهری و خانگی است.
غیرمجازها بلای جان خلیجفارس
به گفته مدیرکل سازمان محیطزیست بوشهر به «شهروند» شاهد افزایش میکروپلاستیکها هستیم. «این مسأله بازتاب افزایش تولید پلاستیک است.» به باور فرهاد قلینژاد نیاز است برای مبارزه با میکروپلاستیکها ورودی دریاها رصد شود. به اعتقاد قلینژاد فاضلاب شهری که وارد خلیجفارس میشود، مقادیری پلاستیک را با خود به دریا حمل میکند. «کشتیها و شناورها هم در دریا باعث آلودگی آبها به میکروپلاستیکها میشوند.»
به اعتقاد او شناورها باید استانداردهای بینالمللی را در نظر داشته باشند تا میزان آلایندگیشان به حداقل برسد. استانداردهایی که در کنوانسیون لندن به آنها تاکید شده است. درواقع شناورها باید به این کنوانسیونها متعهد باشند. «شناورها و کشتیها باید مجهز به سیستمهای ذخیرهکننده پسماند باشند. این پسماندها در بنادر تحویل گرفته میشوند.»
تیر خلاص خلیجفارس، میکروپلاستیکها یا سایر آلودگیها؟
میکروپلاستیکها بحث داغ جهانی است. مبحثی که از سال 1972 شروع شد و تا امروز هم ادامه دارد. میکروپلاستیکها تا جایی حساسیت ایجاد کردند که در دهه گذشته اوج تحقیقات را به خود دید. به گفته یکی از کارشناسان بخش اکولوژی پژوهشکده میگوی کشور میکروپلاستیکها جزو موضوعات داغ پژوهشی هستند. به اعتقاد فاطمه محسنیزاده در مرگ زیستمندان خلیجفارس یک عامل را نمیتوان معرفی کرد. «خلیجفارس یکی از پرترددترین مکانهای دنیاست. خلیجفارس آلودگیهای نفتی، آب شیرینکنها، اکتشافات نفتی، حفاریها و صنایع پتروشیمی را به خود میبیند.»
فاکتورهایی که در مجموع پکیجی از آسیبها را برای خلیجفارس فراهم آوردهاند. «با قطعیت نمیتوان گفت کدامیک از این عوامل تیر خلاص زیستمندان خلیجفارساند.» هر اکوسیستمی تابآوری خاص خودش را دارد. میکروپلاستیکها سطح بسیار کوچکیاند که قادر به جابهجایی در درونیترین نقاط هستند. «میکروپلاستیکها میتوانند در بدن ماهیها، میگوها و تمامی ذرهخوارها تجمع کنند.»
اول آلودگیهای نفتی و بعد میکروپلاستیکها
در صدر قاتلان خلیجفارس آلودگیهای نفتی ایستادهاند، جایگاه بعدی اما به میکروپلاستیکها میرسد. به گفته یکی از اعضای هیأت علمی دانشگاه خلیجفارس آلودگیهای نفتی بزرگترین معضل خلیجفارس است. «خلیجفارس 60درصد منابع نفتی جهان را تامین میکند. بعد از آلودگی نفتیها، میکروپلاستیکها دومین معضلاند.»
پلاستیکها وقتی وارد دریا میشوند برای زیستمندان جذابیت دارند، برای همین بلعیده میشوند. «معده زیستمندان با میکروپلاستیکها پُر میشود، بنابراین دیگر میل به غذا ندارند. این موجودات به مرور ضعیفشده و میمیرند.» محسن نوروزی به «شهروند» از لاکپشتهای پوزه عقابی میگوید که حیاتشان با پلاستیکها به خطر افتاده است. «تابش نور خورشید باعث تغییر فرم پلاستیک دریاها میشود که همین مسأله باعث میشود مواد سمیتر وارد پهنه آبی شود.»
به گفته نوروزی منابع تحقیقاتی جستهوگریختهای در این زمینه وجود دارد. «این مطالعات جزئی نمیتواند اطلاعات دقیقی در مورد تاثیر میکروپلاستیکها بر حیات زیستمندان بدهد.»
به باور این استاد دانشگاه دریاها و اقیانوسها مخزن تمامی آلایندههای خشکی هستند. آلودگیهایی که توسط زیستمندان دریاها و اقیانوسها مصرف میشوند در چرخه دوباره به انسان برمیگردند. «دریای عمان و خلیجفارس آب شور و گرمای محیط را دارند و این یعنی تبدیل پلاستیکها به مواد خطرناکتر.»
به باور نوروزی مدیریت صید نداریم. دستکاریهایی که بشر داشته باعث شده تنوع زیستی بههم بخورد. تداخلات انسان باعث رشد گونههای مهاجم هم شده و این یعنی اکوسیستمی شکننده. «تاثیر این آلودگیها بر ماهیهای سطحزی با ماهی میانزی و کفزی متفاوت است. به عنوان مثال عروس دریایی همه موجودات را میبلعد. سیستم زیستمندان دریا پیچیده و نیاز موجودات بسیار است. موجوداتی که بر هم تاثیر میگذارند.»
جان خرچنگها، حلزونها و مرجانها در خطر است
ششهزارو500 تن سهم روزانه آرادکوه است از پسماند؛ آماری مربوط به سال 1396. به گفته پرهام جعفری سهم مشمعها از پسماند روزانه آرادکوه حدود 7.5درصد است. «اگر وزن متوسط یک کیسه پلاستیکی را 5گرم تخمین بزنیم 97.400.000 عدد کیسه پلاستیکی در روز میشود. اگر این عدد را تقسیم بر جمعیت 8میلیون و 600هزار نفری تهران کنیم، به عدد 11 کیسه بهازای هر نفر در روز میرسیم.»
به گفته این فعال محیطزیست طبق تخمینهای جدید 10درصد از کل پسماندهای تولید تهران در مبدا را کیسههای پلاستیکی تشکیل میدهند. «در خبرها و آمارهای مختلفی تاثیرات پلاستیکها و کیسههای پلاستیکی بر حیات دریایی، تغییر سبک زندگی جانوران، آسیب به جانوران و ورود به چرخه زندگی انسانها و آسیب به انسانها را شاهدیم.»
جعفری به «شهروند» میگوید انواعی از کرمهای حلقوی که از منابع ذخیرهشده تغذیه میکنند، دارای قطعات میکرو پلاستیکی در مجرای گوارشی خود بودند. این زبالهها در بدن بسیاری از سختپوستان مانند خرچنگ دریایی جمع میشود. برخی از گونهها از زبالهها و مواد تهنشینشده کف اقیانوسها تغذیه میکنند. این گونهها مقادیر بسیار بالایی از پلاستیکها را میبلعند، مانند حلزونهای دریایی.
مشاهدات آزمایشگاهی نشان میدهد انواعی از مرجانها که سازندههای آبسنگاند هم میتوانند در این گروه قرار بگیرند. پس از بررسیها مشخص شده میکروپلاستیکها میتوانند به سطح خارجی مرجانها بچسبند. این چسبندگی میتواند بسیار مضر باشد. مرجانها نمیتوانند هیچ گونه شیء چسبیده به روی بخش خارجی خود را با ترشح مخاط از بین ببرند. مرجانها ممکن است به دلیل افزایش میزان انرژی مصرفشده در این روند حتی بمیرند.
جعفری بر این باور است که در سطح ملی باید تصویب قوانینی برای طراحی مجدد و امتداد مسئولیت تولیدکننده دنبال شود. همچنین قوانین بالادستی محدودکننده میتواند به کاهش استفاده و تولید پسماندها و پلاستیک کمک کند.