| شاهین یاسمی | روزنامه‌نگار |
اگر گذرتان به خیابان ویلا افتاده باشد، حتما مغازه‌هایی را دیده‌اید که برایتان نمایشگاه صنایع‌دستی را تداعی می‌کنند. مغازه‌های زیبایی که هر یک از محصولات و هدایایشان برای شما یک دنیا ارزش دارد؛ هنرهایی که حاصل ذوق و کار دست هنرمندان ایرانی است. کسانی‌که شاید در کارگاه‌هایی در جاهای مختلف با کمترین امکانات هنرشان را عرضه می‌کنند. هنری که شاید خارجی‌ها بهتر از ما قدرش را می‌دانند و حاضرند برای بعضی از آنها هزاران دلار بپردازند. یکی از این هنرها، صنعت دستی «میناکاری» است. «میناکاری» یا «میناسازی» هنری است که سابقه‌ای در حدود 5 هزار سال دارد و از صنایع‌دستی محسوب میشود. میناکاری هنرتزیین فلزات (بعضا شیشه و سرامیک) با مواد رنگین مات یا شفاف، با کمک گرفتن از آتش است که در ایران این هنر اصیل در اواخر دوره ناصری به خاموشی گرایید. این هنر شامل فعل و انفعالات پیچیده شیمیایی است و یک هنر آزمایشگاهی محسوب میشود و در حقیقت شیئی است که از ترکیب اکسید فلزات با برخی نمک‌ها در اثر حرارت تزیین یافته است. کلیه مصنوعات فلزی از جنس طلا، نقره، مس، برنج و برنز که به وسیله لعاب سفید یا رنگی پوشیده شده و با رنگهای مختلف خطوط و نقوشی توسط حرارت روی آن ایجاد شده باشد، در زمره محصولات میناکاری شده قرار دارد.
امروزه، این هنر بیشتر روی مس انجام میشود ولی می‌توان با طلا و نقره نیز آن را به عمل آورد. طلا تنها فلزی است که هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمی‌شود از اینرو امکان اجرای طرحی همراه با جزییات و با شباهت هر چه تمام‌تر روی مینا را ایجاد می‌کند. این درحالی است که میناهای مسی و نقره‌ای چنین کیفیتی را ندارند. امروزه در ایران کانون تولید میناکاری شهر اصفهان و شیراز است و استادان برجسته‌ای در تولید آثار مینا مشغول به فعالیت هستند. در کتاب «بررسی هنر ایران» اثر پروفسور پوپ درباره هنر میناکاری چنین آمده است: «مینا کاری هنر درخشان آتش و خاک است، با رنگهای پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰سال پیش از میلاد می‌رسد و ظهور آن بر فلز در طول سده ششم تا چهارم پیش از میلاد و پس از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مشاهده میشود. هنر میناکاری در ایران بیش از نقاط دیگر تجلی داشته و یکی از نمونه‌های قدیمی آن در عهد صفویه توسط شاردن، جهانگرد فرانسه ذکر شده است که قطعه مینایی از کارهای اصفهان بوده، مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل و بته به رنگ آبی کم‌رنگ، سبز، زرد و قرمز». با ما همراه شوید تا با پیشینه میناکاری و چگونگی تولید مینا و انواع آن بیشتر آشنا شوید.
میناکاری اصفهان
مؤلف کتاب «جغرافیای اصفهان» در سال ۱۲۹۴ هجری (۱۸۷۷ میلادی) درباره صنف میناکاران اصفهان می‌نویسد که میناکاری در اصفهان استادان معروف داشت، مانند: آقاعلی فرزند آقاباقر نقاش که در فن نقاشی و میناسازی همردیف پدرش بود و در اواخر سلطنت محمدشاه قاجار درگذشت (حدود ۱۲۶۴ هجری برابر با ۱۸۴۷ میلادی) و اینک برخی از نقاشان این زمان در هنر میناکاری هم استادی دارند و اگر به آنها سفارش کار مینا شود مانند استادان مشهور گذشته از عهده انجام آن به خوبی بر می‌آیند. رواج صنعت میناکاری در اصفهان از دوران پهلوی و حدود سال ۱۳۱۰ شمسی است و مخصوصا طی 30سال اخیر، این صنعت به وسیله یکی از استادان هنرمند اصفهان به‌نام آقای شکرالله صنیع‌زاده بسط و توسعه‌یافته و شاگردانی در این مکتب تربیت شدند که هر یک دریچه دیگری را برای هنر میناکاری گشودند. درحال حاضر، در تبریز بعد از سال‌ها تحقیق برادران پروازی (احمدوعلیرضا) در مکتب قاجار مینا روی طلا به سبک‌های قاجار و مکتبداری آن دوره را انجام می‌دهند.
روش‌های تولید مینا
مینا به لحاظ روش تولید به دسته‌های زیر تقسیم میشود:
مینای زمینه برجسته
روشی در میناکاری است به این صورت که نگاره‌ها و خطوط موردنظر را بر شیء حک کرده و سپس شکاف‌هایی را که به این نحو ایجاد میشود، با لعاب‌های رنگی پرکرده و در کوره با حرارت کافی قرار می‌دهند.
مینای حجره‌ای یا خانه‌بندی
مینای خانه‌بندی شیوه‌ای قدیمی است که به «مینای سیمی» نیز معروف است و از مفتول‌های بسیار نازک استفاده میشود.
مفتول‌ها را به شکل دلخواه درمی‌آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده، با یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشانند. سپس آن را داخل کوره‌ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار می‌دهند و مفتول‌ها به قطعه کار جوش می‌خورند. در مرحله بعد رنگهای مخصوص میناکاری را که به شکل پودر هستند، روی سطح کار پر می‌کنند. بعد از آن‌که سطح کار یکسان و هموار شد، آن را به مدت ۳ دقیقه داخل کوره‌ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می‌دهند. مفتول‌های برنجی بعد از قرار گرفتن در کوره سیاه می‌شوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت نخست بازگردد. مینای خانه‌بندی در اصفهان و تهران رایج بوده ولی درحال حاضر تنها کارگاه آموزشی مینای خانه‌بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش می‌دهند.
مینای سیاه
یک گونه از «مینای خانه‌بندی» به‌شمار می‌آید که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری، به‌طور عمده در جنوب کشور و به‌ویژه در اهواز انجام میشود.
مینای نقاشی
روشی است که امروزه در اصفهان مرسوم است. در اين روش، زمينه ورقه مس را از ميناي سفيد و غليظ مي‌پوشانند و پس از آن‌که آن را در کوره پختند، آن را با رنگ‌هاي مينايي نقاشي مي‌کنند.
نقاشي‌کردن با رنگ‌هاي مينايي به دو شيوه انجام مي‌گيرد:
روش اول آن است که رنگ‌ها را که به صورت گرد بسيار نرمي است، با آب و کمي گليسيرين مخلوط مي‌کنند و آن را روي صفحه شيشه اي يا عقيق به وسيله کاردک‌هاي مخصوص حل مي‌کنند، آنگاه مانند نقاشي معمولي آب و رنگ، نقش دلخواه را با اين رنگ تصوير مي کنند.
روش دوم به اين صورت است که به جاي آميختن رنگ‌هاي مينايي با آب و گليسيرين، آن را با عصاره جوهر کاج يا جوهر اسطوخودوس مي‌آميزند و به شيوه نقاشي رنگ و روغن عمل مي‌کنند.
در هر دو روش و به‌خصوص در طريقه اخبرالذکر، لازم است که صفحه مينايي را پيش از قراردادن در کوره مينا به ملايمت روي چراغ الکلي حرارت دهند تا جوهرهاي محتوي آن سوخته و زايل شود. مسلم است که اين کار به دقت زيادي نياز دارد؛ زيرا که اگر حرارت بيش از اندازه لازم شود، جوهرهاي محتوي رنگ مينا، يکباره جوش مي‌کنند و صفحه مينايي حالتي
آبله‌گون پيدا مي‌کند. پس از طي اين مراحل، معمولا روي شيء ميناکاري شده را به وسيله ميناي بسيار شفاف و ظريفي لعاب مي‌دهند و مجددا آن را در کوره مي‌پزند. در این روش به‌عنوان زیرساخت بیشتر از مس استفاده میشود.
به‌طور کلي مراحل توليد يک محصول مينا عبارت‌است از:
1 - تهيه زيرساخت که به‌طور معمول از مس است.
2 - لعاب‌کاري اول با رنگ‌هاي مينايي (درجه حرارت در اين مرحله بايد حدود 750 درجه سانتي‌گراد باشد.)
3- لعاب‌کاري دوم با رنگ‌هاي مينايي (در اين مرحله نيز درجه حرارت مي‌بايست حدود750 درجه سانتي‌گراد باشد.)
4- لعاب‌کاري سوم با رنگ‌هاي مينايي (در اين مرحله نيز درجه حرارت مي‌بايست حدود 750درجه سانتي‌گراد باشد.)
5- زيررنگ و پياده کردن طرح
6- رنگ‌آميزي
7- قلم‌گيري و پرداز (درجه حرارت در اين مرحله 500 درجه سانتي‌گراد است.)
8- طلاکاري (در صورت لزوم، درجه حرارت در اين مرحله حدود 200 درجه سانتي‌گراد است.)
زيرساخت در میناکاری
معمولا جهت تهيه زيرساخت مينا مي‌بايست از فلزات خالص يا آلياژ فلزات با ترکيب‌درصد دقيق استفاده کرد. در صورت وجود ناخالصي هنگام حرارت دادن تاول‌هايي در سطح زيرساخت ظاهر مي‌شود. حداقل ضخامت فلز در تهيه زيرساخت، 8/0 ميلي‌متر است زيرا سبب ازدياد مقاومت زيرساخت در مقابل انواع فشارهاي کششي و خمشي شده و در نتيجه از ترک خوردن و پوسته شدن لعاب و تغيير شکل در اثر حرارت جلوگيري مي‌شود. همچنين سطح موردنظر مي‌بايست صاف و يکنواخت باشد.
فلزات و آلياژهايي که در ساخت مينا بيشتر استفاده مي‌شود، عبارتند از: مس، طلا، نقره، برنج و برنز.
1 - مس: در تهيه مينا بايد از مس با درصد خلوص بالا استفاده کرد و استفاده از ورق يا شمش مس حاصل از ذوب قطعات مستعمل مجاز نيست. فلز مس به خاطر حالت چکش خواری، از بقیه فلزات رایج‌تر است.
ضخامت مناسب جهت تهيه زيرساخت، حداقل
8/0 ميلي‌متر است.
2 - طلا: ضخامت زيرساخت و عيار طلاي مصرفي در تهيه اشياي مينايي با نظر سازنده تعيين مي‌شود.
3 - نقره: نقره مورد استفاده حداقل بايد داراي عيار 84 باشد. حداقل ضخامت زيرساخت 8/0 ميلي‌متر است که بسته به‌نظر سازنده ممکن است تغيير کند.
4 - برنج: برنج مصرفي همانند مس نبايد از ذوب قطعات مستعمل به دست آمده باشد؛ همچنين بايد از ترکيب مس و روي از نوع مرغوب با ترکيب‌درصد دقيق استفاده شود. وجود ناخالصي در برنج مصرفي، هنگام حرارت دادن سبب ايجاد تاول بر سطح زيرساخت شده و از ارزش کار مي‌کاهد. حداقل ضخامت مناسب جهت زيرساخت، 8/0 ميلي‌متر است.
5 - برنز: در ايران از اين آلياژ به ندرت استفاده مي‌شود و مي‌بايست شرايط ذکر شده جهت برنج را دارا باشد.
لعاب در میناکاری
لازمه ايجاد نقوش مينايي روي فلز به وجود آوردن سطح مناسبي است که توسط لعاب ايجاد مي‌شود. معمولا لعاب مورد استفاده، لعاب سفيدرنگ است وليکن بسته به نوع طرح، ممکن است از لعاب‌هاي رنگي نيز استفاده شود. لعاب مينا در اثر حرارت (حداکثر 700 درجه سانتي‌گراد) سخت و شيشه‌اي مي‌شود. لعاب مورد استفاده هنرمندان ميناساز از دو منبع اصلي توليدات کارخانجات خارجي و توليدات کارخانه‌هاي داخلي به صورت آماده تأمين مي‌شود. ترکيب احتمالي لعاب مينا مخلوطي از سنگ چخماق، سيليس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک، سرب، قلع و... است. در صورتي که به اين مواد اکسيد قلع اضافه شود، لعاب کدر مي‌شود.
رنگ در میناکاری
درگذشته از رنگهای گیاهی که در چیت‌سازی هم به‌کار می‌رود و رنگهای معدنی استفاده می‌شده است اما امروزه بیشتر از رنگهای فلزی و شیمیایی آماده استفاده میشود. رنگهای مورد مصرف در مینا اکثرا از ترکیب اکسیدفلزات با انواع مشخصی از نمک‌ها به دست می‌آید. مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین عمل حلال رنگ را انجام می‌دهد. رنگ‌ها از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی به‌دست می‌آیند به این ترتیب که رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع، رنگ قرمز با اضافه‌کردن براکس به کربنات سدیم و ترکیبات طلا و همچنین رنگ سبز از ترکیب‌کردن کرومات سرب با مس به‌دست می‌آید. آنچه درمورد رنگهای انتخابی اهمیت دارد این است که شدت رنگ بستگی مستقیم به درجه حرارت و زمان حرارت دادن دارد.
کوره
يکي از مهم‌ترين لوازمي که در تهيه محصولات مينا لازم است، کوره است. جهت پخت محصولات مينا، 3 نوع کوره وجود دارد: کوره نفتي، کوره برقي و کوره گازي.
روش نگهداری
از آن‌جا که نقوش مینا توسط لعاب شفاف پوشانده شده است، شستن با آب گرم و اسفنج صدمه‌ای به ظروف نمی‌زند ولی از کشیدن اشیاي نوک تیز و برنده و ضربه‌زدن به آن باید جلوگیری کرد؛ زیرا ضربه‌زدن ایجاد پریدگی می‌کند. بدیهی است حرارت زیاد و نامتناسب نیز بعضی از رنگهای مینا را می‌سوزاند.