محمدمهدی جعفری استاد دانشگاه و دین‌پژوه

فرهنگ گفت‌وگو اگر به شایستگی در جامعه گسترش پیدا کند، می‌تواند باعث بهتر شدن اوضاع در عرصه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شود. اما باید به این نکته توجه کرد که گفت‌وگو در هر زمینه، آداب و شرایطی دارد که طرفین گفت‌وگو باید آن را به خوبی بدانند. به‌خصوص در مسائل دینی و علمی این تخصص باید بیشتر وجود داشته باشد تا بتوان از طریق گفت‌وگو مشکلاتی را حل کرد. اگر قرار باشد گفت‌وگو انتقادی باشد باید گفت‌وگو‌کننده فرهنگ نقد را بداند. البته نقد به معنای سرزنش نیست بلکه به معنای زیر و رو کردن مسأله و جدا کردن سره از ناسره است. کسی که درمورد مسائل اجتماعی وارد گفت‌وگو می‌شود و تلاش می‌کند تا تعامل برقرار کند، باید نسبت به موضوع خاص اطلاعات کافی داشته باشد و بدون اطلاع نسبت به موضوعی انتقاد نکند. گفت‌وگو شونده نیز باید ظرفیت نقدپذیری داشته باشد و با قیل و قال مانع از انجام گفت‌وگو نشود. وقتی اطلاعات و آگاهی زیاد باشد و افراد در یک شرایط متعادل به گفت‌وگو بپردازند، می‌توان امیدوار بود که گفت‌وگو کاری از پیش برده است. حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه مسأله گفت‌وگوی انتقادی را قانونمند کرده است. در فرهنگ اسلامی گفت‌وگوی نقادانه نصیحتی دلسوزانه است که می‌خواهد اوضاع را بهتر کند. علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: حقی که من بر شما دارم این است که شما را نصیحت کنم و آنچه خیر است را بگویم و شما را به راه راست هدایت کنم و حقی که شهروندان بر من دارند این است که چه در حضورم و چه در پشت‌سرم مرا نصیحت کنند و اعمال من را بررسی کنند. این نصیحت کردن دقیقا به موضوع انتقاد برمی‌گردد که حضرت علی(ع) از مردم خواسته تا با انتقاد‌های خود، راه درست‌تر را به او نشان دهند. البته انتقاد باید با اندیشه صورت گیرد و با بررسی همه‌جانبه نقاط ضعف و قدرت بررسی شود. پس گفت‌وگو اگر به قصد خیرخواهی باشد می‌تواند مفید واقع شود و جامعه را در مسیر درست پیش ببرد اما اگر به قصد عیب‌جویی و مچ‌گیری باشد، بدون‌شک رسوایی، تنها نتیجه آن خواهد بود که باعث تنش و فاصله خواهد شد. اما در هر صورت باید قبول کرد که فرهنگ گفت‌وگو مثل خیلی از پدیده‌های اجتماعی در جامعه ما جدید است. اگرچه گفت‌وگو و تعامل از ابتدای تاریخ وجود داشته اما شکل جدیدی که نقد خیرخواهانه باشد، یک پدیده نوظهور است و هنوز خیلی‌ها به‌صورت کامل با آن آشنا نیستند و معنای انتقاد را نمی‌دانند. همین اتفاق هم باعث می‌شود تا گفت‌وگو در مسیر درست خود حرکت نکند و باعث سوءتفاهم‌های اجتماعی زیادی شود که نه‌تنها مشکلی را حل نمی‌کند بلکه به مشکلات دامن می‌زند. در جامعه نیاز است تا گفت‌وگوی استفهامی و نقدی به صورت یک جریان فرهنگی درست دربیاید تا هم مشکلات کم شود و هم به آگاهی افراد افزوده شود.