|  گودیت باگیت (Gawdat Bahgat )  |   |   پروفسور امنیت ملی دانشگاه  Near East South Asia  و  تحلیلگر ایران   |

سابقه روابط تجاری و اقتصادی ایران و ترکیه به سال‌های بسیار دور برمی‌گردد. این دو کشور غیرعرب که در منطقه خاورمیانه همسایه هستند، با داشتن اشتراکات فرهنگی و اقتصادی و... کمک شایانی به رشد و توسعه یکدیگر کرده‌اند. ولی در برهه‌ای از زمان این روابط دچار نوسان شده است. در مقطعی روابط تنگاتنگ شده و در دوره‌ای دیگر افت کرده است. اما در آخرین دوره زمانی و طی سال‌های اخیر روابط این دو همسایه به سردی گرایید. اما همچنان ترکیه به‌عنوان مشتری 25ساله گاز روابط حداقلی خود را با ایران حفظ کرده است. در دوره تحریم‌های اخیر نیز ترکیه که مخالفت علنی خود را با اعمال محدودیت‌ها علیه ایران اعلام کرده است، ایران را در عبور از شرایط پرپیچ و خم تحریم یاری رسانده و البته سود چشمگیری نیز نصیب خود کرده است. پس از تشدید تحریم‌ها و دشوارشدن فعالیت‌های اقتصادی شرکت‌های ایرانی در امارات، ترکیه به‌عنوان گزینه نخست تجار ایرانی مطرح شد و هم‌اکنون هزاران شرکت ایرانی در این کشور به ثبت رسیده‌اند. در این زمینه کارشناسان اقتصادی دورنمای مثبتی از روابط دو کشور ترسیم می‌کنند که مهم‌ترین دلیل آن گره‌خوردن منافع این دو همسایه است.  همکاری انرژی میان ایران و ترکیه به تهران کمک می‌کند از منابع انرژی خود استفاده کند و در درجه دوم به آنکارا کمک می‌کند تا رشد اقتصادی خود را حفظ کند. علاوه بر این موارد، امنیت انرژی اروپا را می‌افزاید. این یکی از نکات مثبت توسعه خاورمیانه درسال‌های اخیر است.  با وجود اختلافات، ایران و ترکیه دو کشور غیرعرب هستند که تشابهات زیادی دارند. هردو آنها جمعیت زیادی در منطقه دارند، اولی موقعیتی استراتژیک در خلیج‌فارس و تنگه‌هرمز دارد و دومی گلوگاه‌های ترک را کنترل می‌کند که با دریای سیاه و اژه مرتبط هستند. از لحاظ تاریخی نیز هردو ملت تمدن‌های قدیمی دارند.
 چشم‌انداز انرژی ترکیه
ترکیه با جمعیتی حدود 74‌میلیون‌نفر در کنار ایران و مصر یکی از پرجمعیت‌ترین‌های خاورمیانه است. چالش ترکیه در این است که منابع انرژی این کشور در مقایسه با تقاضای آن ناکافی است. این درحالی است که تقاضای انرژی این کشور با نرخ هشداردهنده‌ای رشد می‌کند. ذخایر ثبت‌شده نفت و گاز ترکیه بسیار محدود هستند و این کشور به شدت به تامین‌کننده خارجی نیاز دارد. بخش اعظم واردات نفت این کشور را روسیه، ایران، جمهوری‌آذربایجان ( به وسیله خط لوله)، قطر، الجزیره، نیجریه و نروژ (به صورت گاز مایع) تأمین می‌کنند. واردات انرژی ترکیه از ایران حدود یک‌دهه قبل آغاز شد. دو کشور در 1996 میلادی قراردادی برای تبادل 10‌میلیارد مترمکعب گاز در‌سال امضا کردند. سرانجام پس از چند وقفه، خط لوله‌ای که از تبریز به آنکارا می‌رسید، در 2002 تکمیل شد. از آن زمان تاکنون رابطه گازی ایران و ترکیه با مشکلات امنیتی، تحریم و اختلاف برسر قیمت روبه‌رو شده است. این خط لوله معمولا به دلیل خرابکاری‌های گروه «پ‌ک‌ک» کردستان بسته می‌شد. هرچند دولت ترکیه بارها از گران‌بودن گاز ایران گله کرده و اخیرا آن را به مراجع بین‌المللی کشانده است اما هیچگاه نیاز گازی خود به ایران را پنهان نکرده است. با وجود این اختلالات و افزایش روزافزون تقاضای گاز در ترکیه، دولت آنکارا به دنبال سرمایه‌گذاری در ایران است. در اواخر ‌سال 2000 میلادی هر دو کشور به توافقی دست یافتند که براساس آن شرکت ملی نفت ترکیه با هدف بهبود وضع تولید و صادرات گاز در توسعه حوزه پارس‌جنوبی ایران سرمایه‌گذاری می‌کرد. اما این قرارداد هیچ‌وقت اجرا نشد زیرا تحریم‌های آمریکایی و بین‌المللی بر تهران عمیق‌تر شد.  
 چشم‌انداز انرژی ایران
ایران برخلاف ترکیه، یکی از بزرگترین ذخایر نفت و گاز جهان را دارد. حدود 2/18درصد ذخایر تثبیت‌شده گاز و 3/9درصد از ذخایر تثبیت شده نفت جهان در این کشور متمرکز است. علاوه بر موقعیت استراتژیک کشور در خلیج‌فارس، ایران تقاطعی برای بسیاری از مسیرهای تجاری انرژی نیز محسوب می‌شود.   با وجود ذخایر قابل‌توجه نفت و گاز در ایران پس از یک دهه رکود، به‌واسطه اعمال محدودیت‌های تحریم تولید نفت در سال 2013 به شدت کاهش یافت و این کشور به وارد‌کننده انرژی تبدیل شد. اما با بهبود مذاکرات ایران و قدرت‌های جهانی پیش‌بینی می‌شود این وضع نیز تغییر کند. براساس آمار تولید نفت‌خام این کشور تا 2019 میلادی به 7/5میلیون بشکه در روز خواهد رسید. برای دستیابی به این هدف باید 2‌میلیارد دلار در میادین نفتی سلمان، هنگام، فروزان و رشادت در خلیج‌فارس سرمایه‌گذاری شود. بخش دیگری که به توسعه نیاز دارد، عملیات پایین‌دستی صنعت است. به دلیل کمبود پالایشگاه ایران یکی از واردکنندگان بزرگ فرآورده‌های نفتی به‌شمار می‌رفت به‌طوری که در 2006 میلادی 30‌میلیون لیتر بنزین در روز وارد می‌کرد.  البته در چند ‌سال اخیر با ساخت چند پالایشگاه میزان تولید فرآورده‌های نفتی در این کشور افزایش یافته است.
از سوی دیگر در دهه اخیر (2013-2003) تولید گاز دوبرابر شده است و به این ترتیب ایران سومین تولید‌کننده بزرگ گاز طبیعی پس از آمریکا و روسیه است. بخش اعظم این تولید به حوزه پارس‌جنوبی تعلق دارد. البته باید توجه داشت افزایش تولید با افزایش مصرف نیز همراه بوده است. در این مدت ایران سعی کرد از مصرف داخلی خود بکاهد. ولی همچنان مصرف گاز در بخش خانگی این کشور بسیار بالاست ولی با این وجود مسئولان وزارت نفت ایران توجه ویژه‌ای به تزریق گاز به میادین نفتی برای افزایش ضریب برداشت نفت داشته‌اند.  
راه به کجا می‌رسد
 مقامات ایرانی در عکس‌العمل به بحران اوکراین، کشور خود را منبعی قابل اعتماد برای تأمین امنیت انرژی اروپا معرفی کرده‌اند.  در نوامبر 2008 وزرای نفت ایران و ترکیه قراردادی برای ایجاد مسیر انتقال گاز طبیعی از ایران به اروپا (از طریق ترکیه) امضا کردند. براساس این قرارداد سالانه باید 35‌میلیارد مترمکعب گاز به اروپا منتقل شود اما به دلیل فشار آمریکا هنوز این موافقتنامه عملیاتی نشده است. با این حال همکاری میان ایران و ترکیه در بخش انرژی ادامه دارد و منابع موردنیاز برای آنکارا تأمین می‌کند تا رشد اقتصادی خود را تثبیت کند. علاوه بر آن همکاری تهران و آنکارا را امنیت ذخایر انرژی را برای اروپا به ارمغان می‌آورد. این یکی از اتفاقات مثبتی است که طی سال‌های اخیر در خاورمیانه رخ داده است.
مترجم :  شیوا سعیدی