لادن کریمی صحنه‌سرایی| هر ساختمان از دو بخش اصلی تشکیل شده است که شامل اجزا و عناصر سازه‌ای و غیرسازه‌ای می‌باشد. بخش اعظم هزینه‌های ساختمان برخلاف تصور مربوط به اجزای غیرسازه‌ای است و متاسفانه آسیب‌پذیرترین و آسیب‌رسان‌ترین بخش ساختمان نیز همین عناصر هستند.
اجزاي سازه‌اي ساختمان
اجزاي سازه‌اي به بخش‌هايي از ساختمان اطلاق مي‌شود كه جهت مقابله با نيروهاي مختلف وارده بر ساختمان (مانند نيروهاي وزني شامل: وزن ساختمان و تجهيزات داخلي و نيروهاي جانبي شامل: باد و زلزله) طراحي و اجرا مي‌شوند. جزیيات اجزاي سازه‌اي توسط مهندسين سازه تحليل و طراحي مي‌شود.
برخي از اجزاي سازه‌اي ساختمان‌ها عبارتند از:
ستون‌ها و پايه‌ها- انواع سقف‌ها نظير: طاق ضربي و سقف‌هاي تيرچه بلوك- تيرهاي اصلي و فرعي- بادبندها- ديوارهاي باربر (ديوارهاي حمال و يا برشي)- پي‌ها و...
اجزاي غيرسازه‌اي ساختمان
اجزای غيرسازه‌اي ساختمان، كليه اجزا و محتويات داخل ساختمان، به جز قسمت‌هاي سازه‌اي هستند كه در هنگام طراحي از آنها براي باربري ثقلي يا جانبي ساختمان استفاده نمي‌شود. نوع و مشخصات اجزاي غيرسازه‌اي ممكن است توسط مهندسان معمار، مكانيك، برق و طراحان داخلي تعيين و بدون دخالت طراح حرفه‌اي و توسط مالكين و مستأجرين پس از ساخت ساختمان، خريداري و نصب شود. اجزاي غيرسازه‌اي ساختمان‌ها را مي‌توان به سه دسته كلي زير تقسيم کرد:
تأسيسات مكانيكي و الكتريكي
شامل سيستم‌هاي برودتي، گرمايشي، آب‌رساني، اطفای حريق، بالابرها، پله‌هاي برقي و سيستم‌هاي برق‌رساني به بخش‌هاي مختلف ساختمان.
اجزای معماري
شامل سقف كاذب، پارتيشن‌ها، درب، پنجره و...
مبلمان و اثاثيه
شامل تلويزيون، يخچال، كولر و ...
شكل زير اجزاي غيرسازه‌اي ساختمان را نشان مي‌دهد. مشاهده مي‌شود كه اغلب اجزاي سازه‌اي توسط اجزاي غيرسازه‌اي پنهان شده‌اند.
اهميت آسيب به اجزاي غيرسازه‌اي
ميزان اهميت آسيب‌ديدگي اجزاي غيرسازه‌اي در زلزله بسته به پيامدهاي مستقيم و غيرمستقيم آسيب‌ها، در سه دسته «ايمني جاني»، «خسارات مالي» و «كاهش يا قطع قابليت استفاده از ساختمان» قابل بررسي هستند:
آسيب‌ديدگي هر جزو غيرسازه‌اي خاص، درجات مختلفي از هريك از سه نوع ريسك فوق را درپي دارد. به علاوه آسيب به اجزاي غيرسازه‌اي گاه به‌طور مستقيم و گاه به شكل غيرمستقيم و از طريق پيامدهاي خود باعث جراحت و مرگ مي‌شود.
ايمني جاني
نخستین نوع خطر، جراحت يا كشته‌شدن افراد در اثر آسيب‌ديدگي و سقوط اجزاي غيرسازه‌اي است. حتي اجسام به ظاهر بي‌خطر نيز درصورت سقوط ناگهاني مهلك هستند. براي مثال، اگر قاب 10كيلوگرمي لامپ مهتابي به خوبي به سقف مهار نشده باشد، در اثر زلزله از سقف رها شده و روي فرد سقوط مي‌كند كه احتمال ايجاد جراحت و صدمات را درپي خواهد داشت. شكستن شيشه، واژگوني قفسه‌ها و كمدهاي سنگين و بلند، نمونه‌هايي از آسيب‌هاي غيرسازه‌اي بالقوه خطرناكي هستند كه در زلزله‌هاي گذشته مشاهده شده‌اند.
خسارات مالي
در اکثر ساختمان‌ها، پی و سازه‌های فوقانی تقريبا 20 تا 25درصد هزينه کل ساختمان را به خود اختصاص می‌دهند و بقيه هزينه‌ها شامل اجزای مکانيکی، الکتريکی و معماری است. اثاثيه ساکنين شامل تيغه‌های متحرک، مبلمان، کمدها، تجهيزات اداری و پزشکی نيز بهايي گزاف داشته باشد، بنابراين خسارات وارده به اجزاي غيرسازه‌ای و محتويات يک ساختمان مي‌تواند هزينه زيادی را به مالكين تحميل کند، زيرا بخش اعظم ارزش ساختمان شامل اين اقلام مي‌شود. مثلا خسارات مالي ناشي از تخريب و انهدام اثاثيه ساختمان اغلب نزديک به يک‌سوم کل هزينه‌های زلزله برآورد می‌شود.
به‌طور مثال در زلزله 1989 كه در كوه‌هاي لوپتارما حوالي سان‌فرانسيسكو آمريكا رخ داد، طي بررسی 8 موزه در سان‌فرانسيسکو مشخص شد که تقريبا به 150 قلم بيش از 500.000 اقلام موجود در موزه‌ها خساراتی وارد شد که ضرر و زيان ناشي از آن درحدود 10ميليون دلار برآورد شد. در موزه هنرهای آسيایی در سان‌فرانسيسکو، با مجموعه‌اي به ارزش حدود 3ميليارد دلار، خسارت وارده به 26 قلم از اقلام موجود باعث تحميل هزينه‌اي در حدود 3ميليون دلار شد. البته در تمامي اين موزه‌ها، بخشي از اقدامات کاهش ريسک قبل از وقوع زلزله به مورد اجرا گذارده شده بود كه مانع بروز خسارات سنگين‌تر شد.
کاهش يا قطع قابليت استفاده از ساختمان
علاوه بر ملاحظات ايمنی جانی و خسارات مالی وقوع خسارات اجزاي غيرسازه‌ای محتمل نيز، انجام کارهای معمول در ساختمان را مشکل يا غيرممکن می‌کند.
به عبارت ديگر، بعد از تهديدهای جدی ايمنی جانی، احتمال از کارافتادن و کاهش کارایی ساختمان پس از وقوع زلزله، اغلب مهم‌ترين ريسک است. عوامل خارجی زيادی بر راه‌اندازي و بهره‌برداري مجدد از ساختمان درشرايط بعد از زلزله تاثير دارند که ازجمله می‌توان به قطع آب و برق، آسيب‌ديدگی سازه‌های ترابری، بی‌نظمی اجتماعی، موانع امنيتي، پليسی و... اشاره کرد.
به طور مثال، طي زلزله 1994 نورتريج، آسيب‌هاي وارده به اجزاي غيرسازه‌اي باعث تعطيلي و از كار افتادن موقت10 بيمارستان مهم شد. بيمارستان‌های مورد اشاره عموما خسارات سازه‌ای اندک يا ناچيزی ديده بودند، اما عمدتا به علت آسيب‌ديدگي تأسيسات آب، قادر به خدمات‌رساني نبودند. در بسياری از اين بيمارستان‌ها علت نشت آب، ايجاد شکستگی در لوله‌هاي آب بوده است.
روش‌هاي كاهش خطرات اجزاي غيرسازه‌اي
روش‌هاي گوناگوني براي كاهش خطرات محتمل مرتبط با آسيب زلزله بر اجزاي غيرسازه‌اي وجود دارد. اين راهكارها مي‌توانند گام‌هاي ساده و ابتدايي مبتني بر تشخيص عاميانه و غيرفني تا اقدامات پيچيده تخصصي باشند. گام‌هاي ساده شامل تغيير محل اثاثيه سنگين و با مركز ثقل مرتفع از نزديكي راهروها و درها و تختخواب‌ها و نيز اجراي بعضي از جزیيات مهاربندي است. در سازمان‌هاي بزرگ با ساختمان‌هاي پيچيده، در طراحي جزیيات مهندسي تأسيسات و عناصر معماري ساختمان‌ها، استفاده از خدمات مشاوران متخصص ضروري است. در اماكني مانند بيمارستان‌ها، موزه‌ها، كتابخانه‌ها، آزمايشگاه‌ها و ساختمان‌هاي صنعتي، معمولا مبلمان، اثاثيه و تجهيزات ويژه‌اي وجود دارد كه براي طراحي جزیيات مهار مناسب جهت آنها نيز بايد از خدمات مشاورين متخصص استفاده شود.
بازرسي عناصر غيرسازه‌اي ساختمان
ساختمان بايد مورد بازرسي قرار گيرد. شناسايي عناصر غيرسازه‌اي آسيب‌پذير در زلزله از طريق بازرسي ساختمان‌ها امكان‌پذير است. در مورد هر جزو سازه‌اي به سه موضوع بايد توجه شود:
*امكان صدمه به افراد در اثر خرابي جزء مورد نظر درشرايط زلزله؛
*امكان واردشدن خسارت زياد مالي در اثر خرابي جزء مورد نظر درشرايط زلزله؛
*امكان اختلال و وقفه در عملكرد ساختمان در اثر خرابي جزء مورد نظر درشرايط زلزله؛
در پاره‌اي از عناصر نمي‌توان براي موارد فوق فورا پاسخ صريحي يافت، زيرا گسيختگي عناصر غيرسازه‌اي باعث خسارات مستقيم و غيرمستقيم مي‌شود. به‌عنوان مثال، درصورت شكستگي لوله آبفشان اطفای حريق، خسارت وارده به خود لوله آبفشان زياد نيست، اما خسارت غيرمستقيم آن بر نازك‌كاري و نيز محتويات ساختمان زياد خواهد بود.