شهروند| درحالی که از ابتدای روی کارآمدن دولت تدبیر و امید، تلاش برای بازگرداندن نخبگان ایرانی که در سال‌های گذشته از کشور خارج شده‌اند، آغاز شده و آمارهایی از موفقیت در این زمینه هم منتشر شده اما درجلسه این هفته ستاد راهبردی اجرای نقشه جامع علمی کشور، خبر تازه‌ای مبنی بر مهاجرت برخی اساتید ایرانی به کشورهای همسایه مطرح شده است.
درجلسه هفته جاری ستاد راهبردی اجرای نقشه جامع علمی کشور که روز سه‌شنبه برگزار شد، «محمدرضا مخبر دزفولی»، دبیر شورایعالی انقلاب فرهنگی از مطالعات این شورا درباره مهاجرت اساتید ایرانی سخن گفت: «براساس یک طرح جامع مطالعاتی که در دبیرخانه شورایعالی انقلاب فرهنگی تهیه شده است، برخی ازکشورهای همسایه با سرمایه‌گذاری‌های کلان درحال دوپینگ علمی برای افزایش سرعت رشد علمی خود هستند.»
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به تلاش برخی از این کشورها برای پیشرفت علمی به برنامه آنها برای جذب اساتید باسابقه ایرانی اشاره کرد و گفت: «درهمین راستا جذب اساتید نخبه کشورمان در دستور کار قرار گرفته و با پیشنهادهای اغواکننده مالی تعدادی از این افراد هم جذب کشورهای هدف شده‌اند. به‌عنوان مثال، یکی از اعضای هیأت علمی دانشگاه تهران با حقوق ماهانه بیش از 50میلیون تومان به یکی از این کشورها مهاجرت کرده است.» دبیر شورایعالی انقلاب فرهنگی با اشاره به لزوم برنامه‌ریزی ملی به منظور جلوگیری از این روند، گفت: «باید همه مسئولان کشور وارد میدان حفظ سرمایه علمی کشور شوند.»
آمارهای رسمی خبر از مهاجرت درصد بالایی از پزشکان می‌دهد، موضوعی که با توجه به نیاز برخی مناطق کشور به متخصصان پزشکی، می‌تواند در سال‌های آینده تبدیل به یک معضل شود. مخبر دزفولی درصحبت‌های خود به این موضوع هم اشاره می‌کند و از لزوم توجه جدی به این مسأله سخن می‌گوید: «درحوزه علوم پزشکی باید تلاش بیشتری برای حفظ نخبگان صورت گیرد.»
روند بازگشت نخبگان به کشور چگونه است؟
پیش از این و در آخرین روز مردادماه سال‌جاری، «سورنا ستاری» معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از بازگشت روزانه یک نفر از متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی به کشور سخن گفت: «از طریق پلتفرم طراحی‌شده توسط بنیاد ملی نخبگان برای فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های برتر دنیا، توانسته‌ایم فارغ‌التحصیلان ایرانی را دوباره به بازگشت و همکاری به کشور ترغیب کنیم و درحال حاضر روزی یک نفر از این طریق به ایران برمی‌گردد که امیدوار هستیم با درنظر گرفتن تسهیلات بیشتر بتوانیم این عدد را افزایش دهیم. البته این پلتفرم برای 400 دانشگاه برتر دنیا درنظر گرفته شده است؛ اما فارغ‌التحصیلان برگشتی بیشتر از 200 دانشگاه هستند که همین رقم کم نیز به دلیل کیفیت بالای آنها برای ما خوب است اما باید به فکر افزایش آن باشیم.»
علاوه براین «حسن روحانی» رئیس‌جمهوری ایران هم تیرماه سال‌جاری و درد ضیافت افطار با جوانان و دانشجویان به روند معکوس مهاجرت اشاره کرد و گفت: «با شرایطی که درکشور طی دو‌سال گذشته حاکم شده، سیر معکوس بازگشت نخبگان به کشور آغاز شده است. به‌گونه‌ای که در ماه‌های گذشته 200 نخبه که حدود 50نفر آنان در 10 دانشگاه برتر دنیا تحصیل کرده‌اند، به کشور بازگشته‌اند که این به معنای آن است که امید بار دیگر درکشور شکوفه زده است.»
سخنان ریاست‌جمهوری و معاون علمی و فناوری او، حکایت از عزم جدی دولت برای بازگشت نخبگان به کشور دارد اما در این بین با تلاش کشورهای همسایه برای جذب اساتید باسابقه ایرانی چه باید کرد؟ «نجف‌قلی حبیبی» که ریاست دانشگاه علامه طباطبایی را درفواصل سال‌های ۱۳۷۶ تا سال ۱۳۸۴ برعهده داشت، دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: «تا جایی که من اطلاع دارم، از خیلی وقت پیش کشورهای همسایه چنین برنامه‌ای را طراحی کردند و برخی اساتید به کشورهای منطقه مهاجرت می‌کردند؛ از لحاظ مالی هم هزینه زیادی برای این کار تدارک دیده‌اند و این می‌تواند زمینه را برای خروج اساتید ایرانی فراهم کند.» اين عضو هيأت علمي دانشگاه دلیل اصلی این مهاجرت‌ها را مسائل فرهنگی و مالی می‌داند و درباره شیوه مقابله با این مهاجرت هم می‌گوید: «باید اینجا شرایط مناسب برای نخبگان فراهم شود، مشکلات مالی اساتید دراین کشور زیاد است و از لحاظ فرهنگی نیز برخی محدودیت‌های نابجا وجود دارد که برخی از این اساتید را تشویق به مهاجرت می‌کند؛ مثلا در دانشگاه‌ها، کرسی آزاداندیشی برگزار می‌شود و دانشجویان تا اندازه‌ای حرف‌های خود را بیان می‌کنند اما اساتید اجازه صحبت‌کردن درباره خیلی مسائل و مشکلات را ندارند.»
حبیبی معتقد است که باید شأن نخبگان درکشور حفظ شود و برخی سخت‌گیری‌های فرهنگی درباره آنها برداشته شود: «اساتید ما برای ارتقا، نیاز به نمره فرهنگی دارند، استادی که متشرع و متدین است، بعد از سالیان زیادی تدریس، باید کلاس و دوره ضیافت اندیشه را بگذراند تا ارتقای علمی پیدا کند و به نظر من چنین مواردی ضرورت ندارند.»
این مدرس دانشگاه به مهاجرت پزشکان هم اشاره می‌کند و معتقد است که «با توجه به نیاز داخلی و هزینه‌های صورت‌گرفته، نباید به راحتی این سرمایه‌ها را از دست داد؛ هرچند که باید توجه کرد زمینه‌سازی برای حفظ نخبگان تنها جنبه مالی ندارد.»
براساس موارد مطرح‌شده درجلسه این هفته ستاد راهبردی اجرای نقشه جامع علمی کشور، به نظر می‌آید بحث مهاجرت اساتید ایرانی به کشورهای همسایه، موضوع جدی و مهمی است؛ نهادهای قانون‌گذار و تصمیم‌گیر چه برنامه‌ای برای متوقف‌کردن این موج دارند؟ «میرحمایت میرزاده»، سخنگوی کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی درباره تصمیمات مجلس برای مقابله با خروج نخبگان به «شهروند» می‌گوید: «در این سه‌ماهه‌ای که ازعمر مجلس دهم می‌گذرد، درباره این موضوع بحث نشده است؛ چراکه برنامه ششم توسعه مورد بحث و بررسی بود ولی به شخصه معتقدم که بخشی از روند مهاجرت به کشورهای همسایه طبیعی است؛ چراکه ما در سال‌های گذشته نیازهای جامع کشور را درنظر نگرفتیم و دانشجویان زیادی بدون برنامه جامع آموزشی به دانشگاه رفتند و اکنون با سیل فارغ‌التحصیلان روبه‌رو هستیم. این به معنای فرار مغزها نیست و زمانی پزشکان زیادی از هند و بنگلادش به واسطه نیاز ما وارد کشور شدند.»
او در ادامه از لزوم ایجاد شرایط مناسب درمناطق محروم برای حضور و فعالیت نخبگان سخن می‌گوید: «ما باید درکشور زمینه را برای استفاده از توان بازنشستگان و مدرسان باسابقه فراهم کنیم. درصد زیادی از کسانی که از کشور خارج می‌شوند، بازنشستگان دانشگاه‌های کشور هستند. علاوه بر این در سال‌های گذشته موج خروج پزشکان ازکشور هم افزایش یافته و این درحالی است که دربسیاری از مناطق محروم کشور نیاز ضروری به متخصصان پزشکی درهمه رشته‌ها وجود دارد (این موضوع درحوزه انتخابیه من هم به شدت دیده می‌شود). بنابراین تا زمانی که شرایط مناسب را فعالیت این متخصصان در مناطق محروم ایجاد نکنیم، این مهاجرت‌ها ادامه خواهد یافت.»
در سال‌های گذشته بسیاری از مسئولان کشور، خروج نخبگان را یک معضل دانستند و از لزوم توقف این روند سخن گفتند. مطابق آمار صندوق بین‌المللی پول در سال 2009، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار نفر از ایرانیان تحصیلکرده برای خروج ازکشور اقدام می‌کنند و ایران از نظر فرارمغزها در بین ۹۱ کشور درحال توسعه و توسعه‌نیافته جهان مقام اول را از آن خود کرده است.