راضیه زرگری| حیات روستایی وضعیتی وخیم دارد. جامعه روستایی از نظر جمعیتی و اقتصادی در شرایط مطلوبی به سر نمی‌برد. این در حالی است که نگاه‌ها به شهرها معطوف شده و زندگی روستایی در آن گم. در روزهایی هستیم که به هفته ملی ازدواج نزدیک می‌شویم؛ مقوله‌ای که به ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در جامعه مرتبط است. آمارها می‌گوید میزان ازدواج در یکی دو سال اخیر افزایش جزئی داشته که طبیعتا اصلی‌ترین دلیلش بازگشت به زندگی در پساکرونا و حذف یا کاهش نسبی تجملات و مراسم عروسی است. در این میان اما ازدواج در روستاها کاهش بسیار چشمگیری داشته است. به گفته یک جمعیت‌شناس بررسی آمارهای 10 ساله اخیر می‌گوید میزان ازدواج در مناطق روستایی 74درصد کاهش داشته است.
افزایش 2.2درصدی آمار ازدواج در یک سال
مهدی متقی‌فر، دبیر ستاد ملی گرامیداشت هفته ازدواج می‌گوید: «در سال ۱۴۰۰ میزان ازدواج ۱۲هزار و ۲۰۳ مورد به نسبت سال قبل خود بیشتر ثبت شده است، به‌طوری که در سال ۹۹ میزان ازدواج ۵۵۶ هزار و ۷۲۷ مورد بوده و در سال ۱۴۰۰ به ۵۶۸ هزار و ۹۳۰ مورد رسید که به معنی رشد حدود ۲.۲درصدی ازدواج در سال ۱۴۰۰ است.» او همچنین این خبر را هم داد که سامانه ملی آموزش و مشاوره ازدواج در دست راه‌اندازی است.» در سال ۱۴۰۰ برای دومین سال متوالی با افزایش میزان ازدواج مواجه بودیم که به گفته متقی‌فر، طبق بررسی‌های انجام‌شده این افزایش به علت حذف تشریفات و مراسم اضافه برای زوجین بوده و از همین‌رو این معاونت شعار هفته ملی ازدواج در سال‌جاری را «ازدواج آسان و آسمانی» قرار داده.
روستاهایی تخته گاز به سمت پیرشدن می‌روند
دبیر ستاد ملی گرامیداشت هفته ازدواج اما تفکیکی از آمار ازدواج در مناطق شهری و روستایی ارائه نداده است. این در شرایطی است که سرعت پیرشدن در روستاها بسیار بیشتر از شهرهاست. معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست‌جمهوری با اشاره به اینکه روستاها با سرعت بیشتری به سمت پیرشدن می‌روند، می‌گوید: «آمارهای ازدواج در روستاها بسیار نگران‌کننده است. در طول پنج سال در کشور به‌صورت کلی ازدواج بالا رفته، اما ازدواج در روستاهای ما نصف شده.» چه اتفاقی در حال رخ‌دادن است که با این سرعت روستاهای ما به سمت پیرشدن می‌روند؟ مدنی در نشست اجلاس سراسری مدیران صندوق بیمه روستاییان و عشایر که یک ماه پیش برگزار شد، این هشدار را داده و ضمن اشاره به ابلاغیه سیاست‌های تامین اجتماعی عنوان کرده: «دولت سیزدهم از ابتدایی که روی کار آمده توجه ویژه‌ای به حوزه مناطق محروم و روستاها داشته.» او با بیان اینکه بیش از ۲۱میلیون نفر روستایی در کشور داریم، افزوده است: «۲۶درصد سبد اقتصادی کشور و سهم gdp در حوزه روستاها و تولیدی است که در حوزه روستاها اتفاق می‌افتد که این تولید به معنای عام در حوزه صنعت و کشاورزی و معدن است.» معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست‌جمهوری خبر داده که در سال 1400 بیش از ۵۰۰هزار شغل در مناطق روستایی و حاشیه شهری توسط دولت و با همکاری نهادها ایجاد شود.
جوان روستایی در تحولات تکنولوژی به سمت تجرد رفته
زهرا قاسمی، جامعه‌شناس در گفت‌وگو با «شهروند» درباره افزایش آمار ازدواج در کشور در سال‌های اخیر می‌گوید: «درباره افزایش میزان ازدواج، در نظر گرفتن آمار صرفا دوساله را نمی‌توان افزایش تلقی کرد. بحران کرونا در ایران شدید بود و تمام تعاملات اجتماعی و روابط انسانی محدود شده بود و طبیعی است که در این شرایط ارتباطات منجر به ازدواج هم کم می‌شود. بر همین اساس بخشی از افزایش 2درصدی میزان ازدواج به شرایط اجتماعی پساکرونا برمی‌گردد. بسیاری از خانواده‌ها برگزاری مراسم ازدواج و جشن گرفتن را به بعد از کرونا موکول کرده و خیلی‌ها هم قید مراسم پرهزینه را زدند و زندگی مشترک‌شان را شروع کردند.»
این جامعه‌شناس معتقد است اگر آمارهای ازدواج را در نیم دهه ابتدایی دهه 90 با نیم دهه دوم همین دهه مقایسه کنیم، شاهد تحول جدی در میزان ازدواج نخواهیم بود. در روستاها اما به نظر من کاهش چشمگیر آمار ازدواج، صرف‌نظر از مسائل اقتصادی و افزایش مهاجرت و شهرنشینی بیشتر جوانان، به سرعت بیشتر تغییر بستر سنتی در روستاها برمی‌گردد.»
قاسمی توضیح می‌دهد: «در روستاها بسترهای قدیمی و سنتی مردسالارانه و پدرسالارانه نسبت به زندگی شهری قوی‌تر بوده است که آنها به‌واسطه آشناشدن بدنه جامعه با فرآیندهای جدید سبک زندگی، سرعت بیشتری در تحولات اجتماعی نشان داده‌اند. مثلا زندگی روستایی بسته و سنتی در 20 سال پیش، با افزایش ارتباطات و تکنولوژی‌های ارتباطات جمعی، جوان روستایی آشنایی سریع‌تری با این بسترهای پیشرفته داشته و با سرعت بیشتری به سمت رشد هویت فردی و رسیدن به امکانات و رفاه پیش رفته، به همین دلیل آمار ازدواج در روستاها کاهش پیدا کرده است. به بیان دیگر این دوران گذار که در زندگی شهری هم تاثیرگذار بوده، در زندگی روستایی تاثیرش عمیق‌تر و البته ناگهانی‌تر بوده است.
از رشد هویت فردی تا میل به رفاه بیشتر
به گفته این جامعه‌شناس، در سطح کلان اجتماعی ما با پدیده رشد هویت فردی مواجه هستیم، به این مفهوم که افراد آرام‌آرام از نظر ذهنی خودشان را مستقل از کلیت فرهنگی جامعه و خانواده می‌کنند. به‌طوری که هر فردی جدا از جمع برای خود هویت و شخصیت قائل است و دوست دارد آزادی عمل، امکانات و تسهیلات خاصی برای خودش داشته باشد. البته هویت فردی را نباید با فردگرایی منفی به معنی خودخواهی و خودطلبی اشتباه گرفت. هویت‌یابی فردی به معنی رشد هویت مستقل افراد و پیدا کردن سبک زندگی خاص و مجزا از وابستگی‌های قومی و رسومی است که یکی از پیامدهایش بالارفتن سن ازدواج است. زیرا جوانان در بستر رشد هویت فردی، به فضای شخصی و خصوصی خود بیشتر اهمیت می‌دهند و فرد دیگری را به این فضا راه نمی‌دهند. این پدیده در کل نظام جهانی در حال رخ‌دادن است و فقط در دایره جغرافیای ایران نیست. قاسمی معتقد است دومین پدیده‌ای که در سطح کلان باید به آن پرداخت، میل جوانان به رفاه بیشتر و استفاده بیشتر از تکنولوژی است. جوان ما روز‌به‌روز تمایل بیشتری دارد تا از امکانات و آسایش خاص برخوردار باشد و رسیدن به این اهداف هم سن ازدواج را به تاخیر می‌اندازد.
کاهش 26درصدی میزان ازدواج در دوره
10 ساله
محمود مشفق، جمعیت‌شناس و استاد دانشگاه درباره میزان ازدواج در کل جامعه به «شهروند» می‌گوید: «در کل کشور 734هزار و 544 مورد ازدواج در سال 90 ثبت شده که این میزان در سال 99 به 542هزار و 277 مورد رسیده است. آمارها نشان‌دهنده 26درصد کاهش میزان ازدواج در دوره 10 ساله هستند. درحالی که اگر بخواهیم همین دوره را از نظر رشد جمعیتی مقایسه کنیم، در سال 90 جمعیت کل کشور 75میلیون نفر بوده و در سال 99، جمعیت ما به 85میلیون نفر رسیده است، یعنی با افزایش 11درصدی جمعیت در 10 سال، با کاهش 26درصدی ازدواج مواجه بوده‌ایم.
به گفته این جمعیت‌شناس جمعیت مناطق شهری در سال90، 53میلیون نفر بوده که در سال 99 به 64میلیون نفر رسیده است و 17درصد افزایش جمعیت در مناطق شهری داشته‌ایم. با این حال، سال90 در مناطق روستایی، 21میلیون و 400هزار نفر جمعیت داشته‌ایم که جمعیت روستایی به 20میلیون و 700 هزار نفر رسیده که نشان می‌دهد رشد طول دوره منفی 3.5درصد بوده است. یعنی جمعیت روستایی ما در طول یک دهه 3.5درصد کاهش یافته است.
در روستاها با وضعیتی مناسب از نظر ساختار جمعیتی مواجه هستیم
مشفق درباره میزان ازدواج در مناطق شهری می‌گوید: «براساس داده‌های سایت ثبت احوال، در سال 90، 631هزار و 457 مورد ازدواج در مناطق شهری به ثبت رسیده است. در سال 99، این میزان به 478هزار و 181 مورد رسیده است که نشان می‌دهد رشد طول دوره منفی 24درصد بوده است. در مناطق روستایی طبق اعلام سازمان ثبت احوال و اسناد کشور، 243هزار مورد ازدواج در سال 90 ثبت شده که در سال 99 این رقم به 66هزار مورد رسیده است. یعنی در فرآیند 10ساله، ما شاهد کاهش 74درصدی میزان ازدواج در مناطق روستایی بوده‌ایم. این آمار نشان‌دهنده این است که در روستاها با وضعیتی مناسب از نظر ساختار جمعیتی مواجه هستیم. »
این جمعیت‌شناس با اشاره به اینکه این کاهش میزان به بسترهای دموگرافیک و اجتماعی برمی‌گردد، معتقد است: «به دلیل به هم خوردن موازنه ساختار سنی و جنسی در روستاها شاهد این آمار نگران‌کننده هستیم. با اینکه ما خیلی گفتیم روستاها را دریابید، متاسفانه هشدارها داده شده که جمعیت روستایی دارد سالخورده‌تر می‌شود. از سوی دیگر تجرد دختران روستایی به علت مهاجرت‌های پسران مجرد به دلایل اقتصادی و فرهنگی رو به افزایش است.
خشکسالی و تخلیه روستاها از نیروی کار جوان
مشفق با بیان اینکه به‌هم‌خوردن موازنه جمعیتی تاثیر منفی روی اقتصاد روستا دارد، خاطرنشان می‌کند: «حیات روستایی وضعیتی وخیم دارد. جامعه روستایی ما از نظر جمعیتی و اقتصادی مطلوب نیست. نگاه‌ها نباید به شهرها معطوف شود. توجه‌ها باید به منظومه شهری روستایی در نظر گرفته شود. باید در اطراف شهر روستاها را هم ببینیم. حیات اورگانیک روستا می‌تواند به شهر نفس بدهد. سیستم شهری و روستایی نظام حکومتی به هم وابسته است. به علاوه بحث مسأله آب، مسائل زیست‌محیطی، کاهش منابع آب کشاوری و به‌هم‌خوردن مراتع روستایی باعث شده اقتصاد روستا ضعیف و نیروی کار کشاورزی از جوانان تخلیه شود و روند سالخورده‌شدن نیروی کار کشاورزی سرعت بگیرد که یکی از مهم‌ترین پیامدهایش کاهش میزان ازدواج است.
این جامعه‌شناس ادامه می‌دهد: «به‌هم‌خوردن موازنه جمعیتی در روستاها به دلیل مهاجرت پسران از روستا به شهر، دختران روستا را دچار مضیقه در ازدوج کرده است که دلیل دیگری بر کاهش میزان ازدواج و افزایش آمار تجرد نسبی و قطعی در دختران روستایی است. اگر از موضوع مهاجرت بگذریم، اقتصاد روستایی در بحران‌ها پاسخگوی نیازهای خانوار روستایی نیست و جوانان روستایی مجبورند ازدواج خود را به تاخیر بیندازند.» مشفق می‌گوید آنچه در مناطق روستایی می‌بینیم کاهش شدید میزان ازدواج است. البته باید در این زمینه پژوهش‌های جمعیت‌شناسی و جامعه‌شناسی شکل بگیرد که مشخص شود این تغییرات دقیقا به چه دلیل است. به هر حال این موضوع می‌تواند به‌عنوان یک مشکل و معضل برای مناطق روستایی در نظر گرفته شود تا بدانیم چه سیاست‌ها و راهکارهایی باید ارائه داد.