[  شهروند]  چند روزی می‌شود که بیست‌و‌یکمین دوره جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی با دبیری احمد جولایی در بخش‌های «رادیو تئاتر» و «نمایشگاه هنر‌های نمایشی»، «صحنه‌ای» و «بین‌الملل»، «شبیه‌خوانی»، «نمایش‌های فردی، نقالی، روایت‌های ملی و کارآواها» و «معرکه‌ها، آیین‌ها و بازی‌های نمایشی»، «سمینار‌های پژوهشی» و «نمایشنامه‌نویسی» در حال برگزاری است. یک رویداد تئاتری معتبر و باسابقه که به گفته دبیرش، احمد جولایی، با حضور ۸۷۰ هنرمند در بخش‌های مختلف این چادر خود را در تهران و پنج استان کشور گسترانیده است: «در این دوره از جشنواره که از زمان اعلام فراخوان 810 اثر به دبیرخانه واصل شده، خراسان‌شمالی از بخش عروسکی و دانشجویی میزبانی می‌کند، گلستان پذیرای نمایش‌های صحنه‌ای در بخش‌های ویژه و آزاد است و البته باید این را نیز گفت که گروه‌های خارجی شرکت‌کننده در جشنواره، هم در خراسان‌شمالی و هم در گلستان هنرنمایی خواهند داشت. بخش تعزیه جشنواره بیست‌ویکم آیینی و سنتی نیز با میزبانی استان مرکزی به مرکزیت تفرش برگزار می‌شود که قدیمی‌ترین تکایا و محل‌های اجرای تعزیه را دارد. بخش‌های رادیو تئاتر و نمایشگاه هنر‌های نمایشی به میزبانی تهران و نمایش‌های فردی، نقالی، معرکه‌ها، آیین‌ها و بازی‌های نمایشی نیز به میزبانی استان چهارمحال‌وبختیاری برگزار می‌شوند. در این میان، میزبانی سمینار‌های پژوهشی و نمایشنامه‌نویسی نیز آذربایجان‌شرقی است.» آنچه در پی می‌آید توصیف ویژگی‌های دوره بیست‌ویکم جشنواره بین‌المللی نمایش‌های آیینی و سنتی از زبان دست‌اندرکاران و اعضای هیأت انتخاب آثار این جشنواره است.

پتانسیل‌های یک گونه نمایشی
فارغ از ارزش و اهمیت پژوهشی و علمی جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی، همواره یکی از مهم‌ترین و شورمندترین بخش‌های این جشنواره بخش صحنه‌ای آن و نمایش‌های ماندگاری بوده که روی صحنه برده است. این بخش که روز گذشته با اجرای گروه‌های مختلف نمایشی از استان‌های مختلف کشور به همراه گروه‌هایی از کشورهای چین و تاجیکستان در شهرهای گرگان و کردکوی آغاز شد، به گفته مهدی صفاری‌نژاد، عضو هیأت انتخاب بخش صحنه‌ای جشنواره، که خودش نیز از جمله بازیگران شناخته‌شده عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی به شمار می‌آید، «نه‌تنها نسبت به دوره‌های اخیر بالاتر و دشوارتر به شمار می‌آید، بلکه حاوی نکات جالبی نیز هست، از جمله اینکه امسال آثاری که از استان‌های مختلف کشور به جشنواره آمده‌اند، یک سر و گردن از نمایش‌های تهرانی که متقاضی حضور در این رویداد بودند، برتر و هنرمندانه‌ترند.»
مهدی صفاری‌نژاد، نویسنده مقالات و کتاب‌های پرشمار در زمینه تئاتر، آثار متقاضی شرکت در بخش صحنه‌ای این جشنواره را به این صورت ارزیابی می‌کند: «در جشنواره امسال آثار استان‌ها در قیاس با نمایش‌های تهرانی، سطح کیفی قابل قبول‌تری داشتند و به‌خوبی دیده می‌شد که گروه‌های شهرستانی تلاش کرده بودند به داشته‌های نمایش ایرانی نزدیک‌تر شوند و نوآوری‌هایشان در راستای آثار گذشتگان بود، به این معنا که آرایه‌های خوبی به شیوه‌های سنتی نمایش ایرانی افزوده بودند و این تلاش، جای خشنودی دارد. در این زمینه برخی از نمایش‌ها به خوبی نشان می‌داد که گروه آشنایی خوبی با نمایش‌های آیینی و سنتی دارد و این تجربه و تسلط را در کوچک‌ترین عناصر نمایش‌های آنان نیز می‌شد فهمید. در نقطه مقابل، اما، گروه‌های تهرانی انگار جشنواره را جدی نگرفته بودند و به شیوه کارمندی با جشنواره برخورد کرده بودند و تلاش چندانی برای ارتقای کیفی نمایش‌های خود نکرده بودند.» صفاری‌نژاد که یکی از کارشناسان نمایش‌های ایرانی به شمار می‌آید، درباره برگزاری جشنواره در استان‌های مختلف می‌گوید که «اگر از تمام ویژگی‌ها و پتانسیل استان‌ها استفاده شود، اتفاق خوبی است، و گرنه اتفاق چندان اثرگذاری نخواهد افتاد.» این کارشناس تجربه برگزاری بخشی از جشنواره را در کاشان در دوره‌های گذشته مثال می‌زند که «نمایش‌ها در خانه‌های تاریخی اجرا شدند و اتفاق بسیار خوبی بود یا برگزاری جشنواره در تفرش که معدن تعزیه است و باید از تمام پتانسیل‌های آن به خوبی بهره برده شود.»

ضرورت نوآوری
اکرم قاسم‌پور یکی دیگر از اعضای هیأت انتخاب بخش صحنه‌ای جشنواره امسال است. نویسنده و عضو هیأت علمي دانشکده هنر که بر این باور است «هنرمندان نمایش‌های آیینی و سنتی در صورتی که ضرورت نوآوری در پرداخت به آیین‌های نمایشی و توجه به نیاز مخاطب امروز را درک نکنند، نتیجه مطلوبی به دست نخواهند آورد.» این نویسنده  و مدرس تئاتر در ارزیابی آثار متقاضی شرکت در جشنواره می‌گوید: «با وجود تلاش‌ها و ایده‌های خوبی که شاهد بودیم، یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف آثار، تکرار بود؛ تکرار، تکرار، تکرار. این چیزی است که هنرمندان این عرصه باید از آن اجتناب کنند و زمانی که دارند بر اساس آیین‌ها و سنت‌هایمان کار می‌کنند، صرفا به بازتاب همان صورت اولیه بسنده نکنند.» قاسم‌‌پور درباره اجراها می‌گوید: «در اجراها هم کلیشه‌های زیادی دیده می‌شد. در واقع گذشته از آثار خوبی که وجود داشت، اگر بخواهیم آسیب‌شناسی کنیم، توجه به این نکته ضروری است که باید کمی بیشتر وارد جهان اقتباس شویم و آن را جدی‌تر بگیرم و جدی‌تر درک کنیم و در انتقال مفاهیم نمایشی به‌صورت اجرایی بکوشیم به شرایط جدیدی فکر کنیم که با حفظ شعله‌هایی که در آیین‌ها وجود دارد، با جهان، مخاطب و مسائل امروز ارتباط پیدا کند.» به گویشی بهتر، به باور این کارشناس باسابقه در زمینه ادبیات نمایشی «هنرمندان نمایش‌های آیینی و سنتی، ضمن حفظ شعله‌هایی که در آیین‌ها وجود دارد، باید بتوانند با جهان و مسائل امروز هم ارتباط برقرار کنند.»
بسیاری بر این باورند که گونه‌های نمایشی سنتی بیشتر با تکیه بر رویدادهایی مانند جشنواره امکان ادامه حیات دارند. اکرم قاسم‌پور در این زمینه می‌گوید که «اگرچه برگزاری جشنواره خوب است، ولی کافی نیست و اگر فعالیت‌ها با آموزش همراه نباشند و اجراها در طول سال گسترش نیابند، نتیجه مطلوب به دست نخواهد آمد.»

از زبان مدیر
تمرکززدایی از جشنواره‌ها

حسن رونده، مدیر هماهنگی تئاتر استا‌ن‌های اداره کل هنرهای نمایشی وزارت ارشاد: ضمن قدردانی ویژه از دست‌اندرکاران ستاد برگزاری جشنواره نمایش‌های آیینی سنتی برای میزبانی خوب و شایسته این رویداد نمایشی، باید گفت که یکی از نکات مهمی که در دوره اخیر معاونت امور هنری  وزارت ارشاد و اداره کل هنرهای نمایشی مدنظر قرار گرفته، تمرکززدایی جشنواره‌ها از تهران و برگزاری‌ آنها در شهرها و استان‌های دیگر است که جدیدترین نمونه اجرای این سیاست‌گذاری را در زمینه برگزاری بخش‌های مختلف جشنواره آیینی و سنتی در استان‌های مختلف کشور به‌خوبی می‌توان به مشاهده نشست. این رویکرد جدید و سازنده که می‌توان از آن به عنوان اتفاقی نویدبخش برای بسیاری از شهرها و استان‌های کشور یاد کرد، تاکنون موجب اتفاقات بسیار خوبی در عرصه تئاتر کشور شده است. با این حال، نباید چشم بر این واقعیت بست که چنین شرایطی متضمن حمایت مجموعه‌های مختلف استانی و همچنین توجه عمومی به تجهیز زیرساخت‌های نمایشی کشور است که امیدوارم با حمایت بیشتری از سوی دستگاه‌های مختلف مواجه شود!

از زبان دبیر
برجسته‌‏ترین چهره‌‏های جهانی در جشنواره

نرگس یزدی، دبیر علمی بخش سمینار جشنواره: امسال تلاش کردیم علاقه‏‌مندان را به انجام پژوهش‏‌های جدی در این حوزه ترغیب کنیم و پژوهش‏‌ها صرفا معرفی آیین‌‏ها یا نمایش‏‌های آیینی نباشد و بتوانیم نوعی بازنگری در پژوهش‏‌های عرصه نمایش‌های آیینی و سنتی را رقم بزنیم، همچنین مشتاق بودیم که از نقاط مختلف جهان مقاله و پژوهش داشته باشیم، به همین دلیل هم شماری از مطرح‏ترین نظریه‏‌پردازان جهان در این حوزه را فراخواندیم که آنها نیز استقبال کردند. امسال برای نخستین‌بار سمینار جشنواره میزبان برجسته‌‏ترین چهره‌‏های جهانی این حوزه است، از جمله پروفسور ریچارد شکنر، پروفسور ماروین کارلسن، مایکل چمرز، ولادیمیر استانیفسکی و بهارات گوپت که به‌صورت آنلاین از آمریکا، لهستان و هند در سمینار حضور خواهند داشت. دو نفر از مطرح‌‏ترین پژوهشگران چین نیز که یکی در حوزه اپرای پکن و دیگری در حوزه درام معاصر چینی و ارتباط آن با فرم‌‏های سنتی متخصص است، در این سمینار حضور خواهند داشت.

از زبان کارشناس
ضرورت نگاه از یک زاویه جدید

مهدی حامدسقایان، عضو هیأت انتخاب بخش پژوهش: پژوهش به عنوان عنصری بنیادین در کارهای هنری اهمیت خود را در تئاتر جهان نشان داده و هنرمندان بزرگ بر وابستگی آفرینش‌های هنری به پژوهش تاکید بسیاری دارند. اگر سه پایه بنیادین هنر تئاتر را شامل آموزش، پژوهش و آفرینش در نظر بگیریم، پژوهش می‌تواند به هر دو بخش دیگر کمک کند، ضمن اینکه همچون چراغی، مسیر حرکت مسئولان و مدیران را روشن می‌کند. ما سال‌هاست که شاهد برگزاری سمینارهای علمی پژوهشی باکیفیتی در جشنواره نمایش‌های آیینی سنتی هستیم. امسال هم پژوهشگران مقالات خوبی فرستاده بودند، اما آنچه توقع من بود، فاکتور ابتکار و نوآوری است و بسیار علاقه‌مندم با کارهای جدیدی در پژوهش روبه‌رو شویم که بتواند زوایای جدیدی از آیین‌ها و مناسک ایرانی و نیز زوایای پنهانی از نمایش‌های سنتی را به جامعه هنری معرفی کند تا در کارهای عملی و اجراهای صحنه‌ای مورد استفاده قرار بگیرد.