[لیلا مهداد]چند روز پیش خبری درخصوص توزیع 44هزار تن روغن تاریخ مصرف گذشته توسط فعال رسانه‌ای منتشر شد که موجبات نگرانی شهروندان را فراهم آورد. البته این اولین‌بار نیست که اخباری از این دست باعث تشویش اذهان عمومی می‌شود. اهمیت این مسئله سبب شد پیگیر چندوچون ماجرای روغن‌های آفتابگردان شویم که در این گزارش می‌خوانید.
ماجرای روغن آفتابگردان چه بود؟
طی چند روز اخیر برخی خبرها از توزیع بیش از 47هزار تن روغن آلوده، مسموم و تاریخ گذشته در شبکه‌های مجازی دست‌به‌دست می‌شود، البته برخی از رسانه‌ها هم به این خبر پرداخته‌اند. طبق این خبرها ادعا شده که با وجود تاکید سازمان غذا و دارو بر غیرقابل مصرف بودن این روغن‌ها به دلیل سموم کشاورزی و تاریخ مصرف گذشته، دستور ترخیص و توزیع آنها در کشور صادر شده است. انتشار این اخبار و دامن زدن به آن در فضای مجازی باعث شده موجی از نگرانی در جامعه ایجاد شود.
ادعای تمدید تاریخ انقضای 47هزار تُن روغن آلوده
منبع اولیه انتشار این خبر یکی از فعالان رسانه‌ای است. این فرد مدعی شده که «در مرداد 1400 در مجموع 91هزار و 486 تن روغن توسط سه کشتی از بندرهایی در ترکیه و آرژانتین در بندرعباس پهلو گرفتند.» بنابر گزارش این شخص، در ماه‌های نخست ورود محموله به ایران و حد فاصل انجام نمونه‌برداری اول و دوم 4500 تن از این محموله بدون هماهنگی با گمرک شهید رجایی از مخازن خارج شده است. هرچند همین فعال رسانه‌ای گفته است: «با اطلاع مسئولان، دستگاه قضائی وارد عمل شده و با صدور دستور قضائی جلوی مصرف این محصولات را در کارخانه‌های مورد نظر تا تعیین‌تکلیف استانداردهای بهداشتی آن گرفته است.» این شخص مدعی شده که طی مکاتبه‌ای که با سازمان غذا و دارو صورت گرفت، تاریخ انقضای 47هزار تُن از این محموله در 16اردیبهشت 1402 به مدت 6ماه دیگر تمدید شد!
لزوم مرجوعی بودن این کالا ابلاغ شد
این موضوع در عرض چند روز آنچنان بالا گرفت که وزارت بهداشت را وادرا به واکنش کرد. این وزارتخانه طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «محموله روغن آفتابگردان به دلیل آلودگی به سموم دفع آفات و تاریخ مصرف گذشته، مجوز ترخیص و مصرف ندارد، بنابراین مرجوع خواهد شد.»
هرچند «یوسف صادقیان»، مشاور امور فنی و سیاست‌گذاری اداره کل فرآوردههای غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو، در واکنش به آن گفته بود: «این سازمان حکم توقیف و عدم‌ترخیص و مرجوعی‌بودن روغن خام آفتابگردان تاریخ مصرف گذشته را صادر کرده بود.»
«صادقیان» با اشاره به اینکه در همان برهه صاحب کالا درخواست نمونه‌برداری مجدد را داشت، گفته: «آزمایش‌های مجدد در سه مرحله نمونه‌برداری و پنج مرتبه آزمایش انجام شد.» به گفته مشاور امور فنی و سیاست‌گذاری اداره کل فرآوردههای غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو، در تمامی این مراحل عدم‌انطباق در باقیمانده سموم دفع آفات نباتی محرز شد و موضوع در همان برهه، هم به صاحب کالا و هم به معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان اطلاع داده شد.
محموله 44هزار تنی از نظر سازمان غذا و دارو امکان ترخیص نداشت
البته بنابر گفته‌های «هاشمی»، مدیر روابط عمومی سازمان غذا و دارو، به «شهروند» این روغن‌ها در مرداد 1400 وارد کشور شده بود. بنابرنظر «هاشمی»، معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان در همان برهه نسبت به نمونه‌برداری و آنالیز آن اقدام کرد، البته به دلیل مغایرت در باقیمانده سموم دفع آفات نباتی مجوز اخذ نشد.»
به گفته مدیر روابط عمومی سازمان غذا و دارو به «شهروند»، در مجموع 91هزار تن روغن وارد شده بود که 47هزار تن آن تایید شد و 44هزار تن از نظر باقیمانده سموم و آلاینده‌ها به تایید نرسید.
«هاشمی» با اشاره به اینکه آزمایش‌ها، هم در آزمایشگاه‌های معاونت غذا و داروی هرمزگان و هم در آزمایشگاه مرجع سازمان غذا و دارو به عنوان معتبرترین آزمایشگاه کشور در حوزه غذا انجام شده است، می‌گوید: «محموله 44هزار تنی از نظر سازمان غذا و دارو امکان ترخیص نداشت. هرچند این موضوع به مراجع ذی‌ربط اعلام و اقدامات معمول اعمال شد.»
روابط عمومی سازمان غذا و دارو با تاکید بر اینکه این سازمان تمامی فرآوردههای غذایی اعم از مواد اولیه و محصول نهایی وارداتی را در آزمایشگاه‌های معاونت‌های غذا و دارو با حساسیت بالا مورد بررسی قرار می‌دهد، می‌گوید: «خط قرمز سازمان غذا و دارو سلامت مردم است و در این حوزه اقدامات تخصصی و فنی لازم صورت می‌گیرد.»
واکنش وزارت جهاد کشاورزی؛ محموله در دولت قبل وارد کشور شده بود
اما روی دیگر این سکه وزارت جهاد کشاورزی به عنوان یکی از متولیان دولتی است. به گفته «احمد خانی‌نوذری»، معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی سه محموله روغن خام آفتابگردان در اسفند 1399 یعنی در دولت قبلی از یک شرکت خارجی خریداری و وارد کشور شده بود.
او نیز با تکرار اینکه محموله‌های روغن خام مذکور در تیر 1400 وارد گمرکات ایران شد و در مرداد همان سال پرداخت‌های ارزی آن صورت گرفت، عنوان کرد: «در فرآیند ترخیص محموله‌ها و انجام آزمایش‌های سازمان غذا و دارو، دو کشتی با استانداردهای ایران انطباق داشت و ترخیص شد، اما یک کشتی به دلیل عدم‌انطباق با استانداردهای سازمان غذا و دارو به منظور تعیین‌تکلیف در مخازن بندر امام خمینی(ره) باقی ماند.»
طی چندماه آینده محموله جدید روغن خام آفتابگردان وارد کشور می‌شود
البته معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به اینکه وزن بار کشتی سوم 44هزار تن روغن خام آفتابگردان بوده، گفته: «بنابراین دو گزینه پیش‌رو داشتیم؛ این محموله یا باید به مصارف غیرانسانی می‌رسید یا با تعامل با شرکت فروشنده کالا مرجوع شده و بار جایگزین دریافت می‌شد.»
بنابرنظر «خانی‌نوذری»، در این مورد راهکار دوم انتخاب شد: «چند مرحله با شرکت خارجی مذاکره شد. نهایتا شرکت فروشنده پذیرفت بار مرجوعی را با محصول جدید جایگزین کند.» معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به اینکه مذاکرات مربوط به تعیین‌تکلیف محموله روغن خام آفتابگردان موردنظر حدود سه سال طول کشید، عنوان کرد: «درنهایت پرونده به سرانجام رسیده و مقرر شده به‌زودی شرکت خارجی حمل محموله مذکور از ایران را آغاز کرده و بار جدیدی را ارسال می‌کند.»
«خانی‌نوذری» ابراز امیدواری کرده طی چند ماه آینده محموله جدید روغن خام آفتابگردان جایگزین روغن خام آفتابگردان فعلی وارد کشور شود.
ممکن است این محموله، مورد استفاده کشورهای دیگر قرار بگیرد
به این ترتیب به نظر می‌رسد تکلیف این 44هزار تن روغن تاییدنشده مشخص باشد. 91هزار تن روغن در سال 1400 وارد کشور می‌شود که 44هزار تن آن اجازه ترخیص پیدا نمی‌کند. بعد از آن بود که وزارت کشاورزی به عنوان متولی به ماجرا ورود پیدا کرده و پس از تلاش بسیار 44هزارتن روغن تایید نشده را پس می‌فرستد. به بیانی اصلا روغن فاسدی دیگر وجود ندارد که بخواهد توزیع شود!
هرچند بنابر گفته‌های «خانی‌نوذری»، معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی، روغن خام چندین سال تاریخ مصرف دارد. به گفته «خانی‌نوذری»، محموله روغن خام آفتابگردان رسوب‌شده در گمرک بندرعباس فقط به دلیل عدم‌انطباق با استانداردهای سازمان غذا و دارو ایران مرجوع شده است. بنابرنظر معاونت توسعه بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی، این امر به معنای مشکل داشتن این محموله نیست، چون ممکن است این محموله با گذراندن حدنصاب استانداردهای سایر کشورها مورد استفاده کشورهای دیگر قرار بگیرد.
هرازگاهی خبرهایی در حوزه غذا و دارو یا مسائل دیگری که با سلامت و زندگی روزمره شهروندان در ارتباط است، منتشر می‌شود و این سوال را پیش می‌آورد که نقش رسانه‌ها در این زمینه چیست؟ با انتشار ماجرای روغن‌های آفتابگردان پای صحبت‌های «محمدعلی الستی»، جامعه‌شناس ارتباطات، نشسته‌ایم تا به این سوال پاسخ بدهد.
رسانه‌ها بخش حساس نظام اجتماعی هستند
به گفته «محمدعلی الستی»، جامعه‌شناس ارتباطات، به «شهروند» زمانی که یک مسئله نامطلوب در جامعه‌ای اتفاق می‌افتد، دو رویکرد در انعکاس آن وجود دارد؛ رویکرد اول این است که انتشار این اتفاق نامطلوب منجر به سیاه‌نمایی است و برای افکار عمومی ایجاد ناامنی و نگرانی می‌کند، بنابراین گفته می‌شود بهتر است حرفی از آن به میان نیاید. رویکرد دوم این است که رسانه‌ها به عنوان بخش حساس نظام اجتماعی باید مردم را آگاه کرده و جلوی مفاسد گرفته شود. بنابرنظر «محمدعلی الستی»، در روزنامه‌نگاری توسعه‌یافته، رسانه‌ها بُرش دارند و کارآمد عمل می‌کنند، البته قوانین هم به قدری محکم هستند که کسی نتواند دیگری را متهم کند، باعث آبروریزی فرد شود و در ادامه موجبات تشویش اذهان عمومی را فراهم کند.
رسانه‌ها و مطبوعات آزاد در کشورمان توسعه‌یافته و کارآمد نیستند
با این حال، این جامعه‌شناس ارتباطات معتقد است نهادهای مدنی در کشور ما قدرتمند نیستند؛ نهادهایی مانند اتحادیه‌ها، سندیکاها، انجمن‌های صنفی، احزاب و حتی NGOها. «محمدعلی الستی» با اشاره به اینکه رسانه‌ها و مطبوعات آزاد هم در کشورمان توسعه‌یافته و کارآمد نیستند، به «شهروند» می‌گوید: «در چنین شرایطی وقتی رسانه‌ها نتوانند نقش خود را به خوبی ایفا کنند، این خطر وجود دارد که برخی از افراد یا گروه‌ها بخواهند با سوءاستفاده از این وضعیت و به اسم افشاگری دست به سیاهه‌نمایی بزنند.»
رسانه‌ها چشم و گوش هوشیار وجدان بیدار جامعه هستند
این جامعه‌شناس ارتباطات می‌گوید: «گذشته از ماجرای این روغن‌ها، باید به این اصل توجه داشت که از ترس سیاه‌نمایی نباید دست رسانه‌ها را بست. رسانه‌ها چشم و گوش هوشیار وجدان بیدار جامعه هستند. رسانه‌ها باید به وظیفه اصلی خودشان بپردازند و هر زمان مسئله‌ای اینچنینی به وجود آمد، نهادهای قانونی با مدرک و مستندات، افکار عمومی را روشن کنند، چون در غیر این صورت دست برخی برای سوءاستفاده باز می‌شود، اتفاقی که قبل از این هم بارها شاهد آن بوده‌ایم.» به گفته «محمدعلی الستی» در اجتماعات توسعه‌نیافته، سیستم خبری اصولی وجود ندارد، بنابراین بحث شایعه را شاهدیم. این جامعه‌شناس ارتباطات معتقد است در سیستم‌های اطلاع‌رسانی رسمی و اصولی دولت‌ها شفاف عمل می‌کنند و خود را ملزم به پاسخگویی می‌دانند و برعکس در نقطه مقابل، رسانه‌ها از طرف مردم پرسشگری می‌کنند. چون مردم عادی پرسشگری بلد نیستند و این کار حرفه‌ای رسانه‌هاست.