[ شهروند]وابستگی ۹۰درصدی کشور در حوزه روغن و دانه‌های روغنی که سالانه بین ۴ تا ۵ میلیارد دلار درآمد نفتی کشور را به‌خود اختصاص می‌دهد، خودکفایی در تولید این محصولات را گوشزد می‌کند؛ ولی در این مسیر چالش‌های بزرگی داریم که مهم‌ترین آن ارز ترجیحی است. خودکفایی کشور در تولید دانه‌های روغنی و روغن خام که وارداتش بخش قابل‌توجهی از درآمد ارزی و نفتی کشور را به‌خود اختصاص می‌دهد، بسیار مهم است؛ ولی رسیدن به این هدف در کشور ما چالش‌های زیادی دارد و مسئولان امر برای حل این مسائل باید فکر اساسی بکنند.
تولید دانه‌های روغنی در چه وضعیتی است؟
میزان تولید دانه کلزا در سال گذشته 110هزار تن، دانه سویا 40هزار تن و سایر دانه‌های روغنی 10هزار تن و در مجموع 160هزار تن بوده است. سطح زیرکشت دانه‌های روغنی در سال‌جاری با وجود رشد 47درصدی به 155هزار هکتار رسید که منجر به افزایش تولید در این بخش می‌شود اما در نهایت با نیاز کشور فاصله زیادی دارد. سطح برداشت کلزا به‌عنوان محصول اول تولیدی در دانه‌های روغنی در سال زراعی گذشته 88هزار هکتار بود که منجر به تولید نهایی 138هزار تن شد. در مجموع تولید دانه‌های روغنی در سال‌جاری افزایش یافته است به‌طوری که در تولید کلزا به‌عنوان دانه روغنی شاخص و مورد هدف از 160هزار تن به 275هزار تن رسیده است اما با وجود این، تولید داخل دانه‌های روغنی در کشور هنوز قابل اعتنا نیست و وابستگی کاملی به واردات روغن و دانه‌های روغنی وجود دارد و تنها حدود 10درصد مصرف کشور در داخل تأمین می‌شود.
وابستگی 90درصدی به واردات روغن
چندین دهه است کشور وابستگی بیش از 90درصدی به واردات روغن دارد و 20درصد کل واردات محصولات کشاورزی به‌ارزش سه میلیارد و 200میلیون دلار را این کالا تشکیل می‌دهد. درحالی‌که 90درصد در تأمین روغن وابسته به واردات هستیم اما میزان مصرف روغن نیز در ایران بالاست به‌طوری که با سرانه 23کیلوگرم در سال دو برابر میانگین جهانی روغن مصرف می‌کنیم.
واردات 4میلیون تن روغن و دانه روغنی در سال
در سال گذشته تنها 2.7میلیون تن دانه روغنی و حدود 1.2میلیون تن روغن خام وارد کشور شده است؛ ارزش واردات انواع دانه‌های روغنی بیش از 2میلیارد و 47میلیون دلار و روغن‌های خوراکی نیمه‌جامد، مایع و خام بیش از 2میلیارد و 282میلیون دلار برآورد شده است. این محصولات از کشورهایی مانند برزیل، روسیه و اندونزی تأمین می‌شود.
افزایش تولید دانه‌های روغنی در سال‌جاری
محمد جعفری دبیر انجمن صنفی صنایع روغن‌کشی ایران ابراز کرد: در سال گذشته مجموعاً 160هزار تن دانه روغنی در کشور تولید و توسط صنایع روغن‌کشی خریداری شده است. وی افزود: در سال‌جاری با افزایش تولید دانه‌های روغنی رو‌به‌رو هستیم به‌طوری که تنها در بخش تولید کلزا 275هزار تن دانه تولید شده است و تولید سایر دانه‌ها هنوز مشخص نشده است. دبیر انجمن صنفی صنایع روغن‌کشی با اشاره به اینکه صنایع روغن‌کشی برای واردات دانه‌های روغنی مکلف به خرید تولید داخلی هستند، ادامه داد: نرخ خرید تضمینی دانه‌های روغنی دو برابر دانه‌های وارداتی است اما برای حمایت از تولید داخلی این کار انجام می‌شود.
کمبود منابع آبی و تولید دانه‌های روغنی
با وجود کمبود منابع آبی، خودکفایی در تولید کالاهای اساسی در هر کشوری اهمیت ویژه‌ای دارد به‌طوری که از واژه امنیت غذایی برای تولید محصولات کشاورزی اساسی استفاده می‌شود؛ کشورها هم سعی می‌کنند که وابستگی خود را به دیگر کشورها برای واردات این محصولات کاهش دهند. درباره اهمیت خودکفایی در تولید کالاهای اساسی ازجمله دانه‌های روغنی همین بس که بعد از آغاز جنگ اوکراین و روسیه و اختلال در صادرات کالاهای اساسی به‌یک‌باره، بازارهای جهانی با کمبود و گرانی این محصولات مواجه شد و حتی براساس اعلام فائو برخی از کشورهای آفریقایی با گرسنگی مواجه شدند. مقام معظم رهبری از دیرباز تأکید ویژه‌ای به‌خودکفایی در تولید کالاهای اساسی داشته و تأکید کرده اند: «نمی‌شود برای محصولات اساسی نگاه به بیگانه داشته باشیم».
مشکلات بزرگ و راه‌حل‌های کوچک
برخی از کارشناسان معتقدند که براساس میزان منابع آبی کشور می‌توان 50درصد نیاز کشور در دانه‌های روغنی را در داخل تولید کرد و میزان خوداتکایی در تولید این محصولات را در کشور افزایش داد. امروز کشورها برای رسیدن به‌خودکفایی در کالاهای اساسی و دانه‌های روغنی به‌دلیل نداشتن منابع تولید به‌سمت کشت فراسرزمینی در دیگر کشورها رفته‌اند. در کشور ما مشکلات متعددی در مسیر افزایش تولید دانه‌های روغنی وجود دارد. به‌عنوان مثال هزینه‌های بالای تولید دانه‌های روغنی در برابر محصولاتی مانند گندم و حمایت بیشتر دولت‌ها از تولید گندم، باعث شده است کشاورزان تولید گندم را به دانه‌های روغنی ترجیح دهند. از سوی دیگر کشاورزی در ایران به‌صورت خرده‌مالکی است، درنتیجه مقیاس تولید بسیار کوچک است و نمی‌توان تولید اقتصادی و بهره‌وری را در کشور تجربه کرد که قابلیت رقابت با تولیدکنندگان قدرتمند آمریکایی و اروپایی را داشته باشد.
دلار ترجیحی؛ مانع اصلی خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی
در مسیر خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی مانع مهمی وجود دارد که تا این موضوع رفع نشود، امکان افزایش تولید و خودکفایی وجود ندارد و آن نیز اختصاص ارز ترجیحی (28هزار و 500تومان) به واردات این محصولات است. زمانی که محصولات مشابه خارجی با مشوق ارز ارزان‌قیمت و با نرخ پایینی به کشور وارد می‌شود، محصولات داخلی قابلیت رقابت با رانت ایجادشده برای محصولات خارجی را از دست می‌دهند، این یعنی کالاهای وارداتی ارزان‌قیمت و محصولات داخلی گران‌قیمت می‌شود و در نتیجه صنایع تبدیلی نیز تمایل به خرید این محصولات ندارند و تولیدکننده نیز به‌سمت تولید این محصولات نمی‌رود. دولت صنایع روغن‌کشی را مکلف کرده است که دانه‌های روغنی را با قیمت مصوب تعیین‌شده توسط خود خریداری کند تا به‌ازای آن سهمیه واردات به صنایع داده شود؛ نرخ خرید تضمینی دانه‌های روغنی دو برابر دانه‌های وارداتی است.
دانه‌های روغنی مشتری داشته باشند خودکفایی به‌راحتی امکان‌پذیر است
علیرضا مهاجر معاون امور زراعت وزارت جهادکشاورزی اظهار داشت: شکر (چغندر و نیشکر)، پنبه و دانه‌های روغنی که محصولات صنعتی هستند، بعد از تولید کشاورزان باید یک مرحله فرآوری توسط صنایع تبدیلی را بگذرانند.
وی اضافه کرد: وقتی این محصولات از خارج با ارز دولتی به کشور وارد شود؛ صنایع علاقه به خریداری این محصولات از کشاورزان داخلی نخواهند داشت، زیرا کشاورزان محصول خود را با قیمت آزاد تولید و در بازار عرضه می‌کنند و در نتیجه صنایع نیز، نیاز خود را از محل واردات با ارز دولتی که قیمت آن نصف قیمت واقعی آن است تأمین خواهند کرد.
معاون امور زراعت وزارت جهادکشاورزی ادامه داد: این امر باعث می‌شود هرگونه برنامه‌ریزی برای خودکفایی با شکست مواجه شود، دانه‌های روغنی، کنجاله‌ها، شکر و پنبه‌ای که با ارز 28500تومانی وارد می‌شود قیمت پایین‌تری در مقایسه با محصول داخلی دارد که برخی از مواداولیه و هزینه‌های تولید آن با ارز آزاد انجام شده است. وی تصریح کرد: درصورتی که برای محصول تولیدی کشاورزان مشتری باشد خودکفایی در تولید پنبه، شکر و دانه‌های روغنی به‌راحتی امکان‌پذیر است اما واردات اجازه این کار را نمی‌دهد.