[ حمید رضا خالدی]  بعد از اینکه برخی از کشور‌ها طی یک دهه گذشته و بخصوص بعد از کرونا تصمیم گرفتند که با صرف هزینه‌های سنگین، کتاب‌های الکترونیک را به تدریج جایگزین کتاب‌های درسی کاغذی کنند، حالا بعضی از آن‌ها مانند سوئد به این نتیجه رسیده‌اند که بهتر است به همان سبک و سیاق قبلی و کتاب‌های کاغذی برگردند. از سویی خواندن کتاب کاغذی نیاز به هیچ وسیله‌ای جز خود کتاب ندارد، اما در کتاب الکترونیکی هزاران و حتی میلیون‌ها صفحه کتاب می‌توانند در یک دستگاه تلفن همراه یا تبلت به صورت همیشگی همراه ما باشند. حالا  این سوال مطرح است که کدام یک از این دو برای آموزش مناسب تر است

 کتاب الکترونیکی چیست؟
کتاب الکترونیکی یا E-Book، یک نسخه دیجیتال از محتوا‌های متنی و تصویری است که به جای صفحات کاغذی، در قالب فایل‌های دیجیتال منتشر می‌شود. کتاب دیجیتال در دستگاه‌های مختلفی از جمله رایانه، تبلت، گوشی‌های هوشمند یا دستگاه‌های مخصوص مطالعه (eReader) قابل مطالعه است. بر خلاف کتاب‌های کاغذی، برخی از کتاب‌های الکترونیکی صرفاً به صورت دیجیتال منتشر شده و هیچ نسخه چاپی از آن‌ها وجود ندارد. حالا حتی کار به جایی رسیده که از حدود یک دهه قبل، سیستم‌های آموزشی دنیا نیز برآن شده‌اند تا به تدریج کتب درسی الکترونیک را جایگزین کتاب‌های کاغذی در مدارس کنند.

کتاب کاغذی یا الکترونیکی؟
اگر جزء افراد کتاب‌خوان باشید؛ قطعاً تا کنون به این سؤال که «کتاب کاغذی بهتر است یا الکترونیکی؟» برخورد کرده‌‍‌اید. در چند سال گذشته، کتاب‌های الکترونیکی به یکی از پایه‌های اصلی صنعت نشر تبدیل شده‌اند و با این حال، نابودی کتاب‌های چاپی در نتیجه معرفی کتاب‌های الکترونیکی آن‌طور که پیش‌بینی می‌شد محقق نشد.

مسابقه محبوبیت: کتاب کاغذی یا کتاب الکترونیکی؟
آیا کتاب‌های چاپی هنوز هم محبوب هستند؟ این سؤال‌ها نشان‌دهنده تقابل بین سنت و فناوری در دنیای متغیر و پیشرفته امروزی است. شاید برخی بر این باور باشند که با ظهور و توسعه کتاب‌های الکترونیکی، میزان محبوبیت کتاب‌های کاغذی به پایان رسیده است! اما نتایج برخی تحقیقات خلاف این مسأله را اثبات می‌کند. بر اساس نظرسنجی انجام شده توسط مرکز تحقیقات پیو در مورد خواندن کتاب و قالب‌های کتاب، چاپ کاغذی همچنان محبوب‌ترین قالب مطالعه برای بزرگسالان و کتاب کودکان است.

کاغذ یا فضای مجازی؟
چه تفاوتی بین کتاب کاغذی و کتاب الکترونیکی وجود دارد؟ این پرسش ممکن است در ذهن بسیاری از علاقمندان به خواندن کتاب وجود داشته باشد. در دنیای مدرن امروزی که فناوری با سرعت بسیار زیادی در حال تغییر و پیشرفت است، انتخاب میان لمس صفحات کتاب کاغذی و راحت خواندن صفحات دیجیتال به یک موضوع چالش برانگیز تبدیل شده است. کتاب‌های کاغذی همچنان با عطر و حس نوستالژیک خود، محبوبیت فراوانی دارند، در حالی که کتاب‌های الکترونیکی با قابلیت حمل آسان و دسترسی سریع توجه بسیاری از خوانندگان را به خود جلب کرده‌اند.

کاغذ پیشروتر از نسخه الکترونیکی
یک مطالعه علمی جدید در دانشگاه والنسیا نشان می‌دهد که خواندن کتاب‌های کاغذی بهتر از خواندن از طریق دستگاه‌های الکترونیکی در مورد مهارت‌های یادگیری کودکان و آموزش آنها در مدارس است. براساس نتایج این تحقیق خواندن از روی کاغذ چاپ شده تا 6 برابر در تقویت مهارت‌ها برای کودکان بیشتر است. این مطالعه که روی ۴۷۰ هزار دانش‌آموز انجام شده، محققان را به این نتیجه رسانده که خواندن از روی صفحه نمایش تأثیر منفی روی درک مطالب توسط دانش‌آموزان دبستانی و راهنمایی دارد.
محققان دانشگاه والنسیا می‌گویند که خواندن دیجیتالی ممکن است درک یک نوشته را بسیار آهسته کند، زیرا دستگاه‌هایی مانند تبلت‌ها یا تلفن‌های هوشمند برای اهداف دیگری طراحی شده‌اند و بیشتر حواس خوانندگان را پرت می‌کنند.
آن‌ها تخمین می‌زنند که اگر دانش‌آموزی ۱۰ ساعت وقت آزاد خود را صرف خواندن کتابی از کاغذ و کارت کند، 6 تا هشت برابر بیشتر از زمانی که همان متن را از یک دستگاه دیجیتال بخواند، درک می‌کند.
لیدیا آلتامورا، که دانشجوی دکترا در دانشگاه اسپانیا است، گفت که تحقیقات، آن‌ها را به این باور رسانده است که واقعاً مهم است که زبان‌آموزان از چه چیزی برای خواندن کتاب‌های خود در اوقات فراغت استفاده می‌کنند. او گفت: «ما مخالف خواندن دیجیتال نیستیم. هنگام توصیه به فعالیت‌های خواندن، مدارس باید بر خواندن چاپی (از کتاب‌های کاغذی) در مقایسه با خواندن دیجیتالی، به‌ویژه برای خوانندگان جوان تأکید کنند».

انقلاب الکترونیکی سوئد در مدارس
در این میان بی‌شک سوئد را پیشرو در زمینه جایگزین کردن کتاب‌های الکترونیک به جای کتب کاغذی درمدارس دانست. وقتی این کشور در سال ۲۰۰۹ تصمیم گرفت کتاب‌های درسی سنتی را با ابزار‌های دیجیتال جایگزین کند، این تصمیم انقلابی پیشرو تلقی می‌شد. به گفته طراحان این رویه، هدف این بود که آموزش مدرن و یادگیری جذاب‌تر شود و دانش‌آموزان برای دنیای دیجیتال آماده شوند. دولت معتقد بود دانش‌آموزانی که در دنیای فناوری‌محور پرورش یافته‌اند از یک محیط یادگیری پویا و تعاملی بهره‌مند خواهند شد. اما با گذشت سال‌ها، شکاف‌ها شروع به نمایان شدن کردند.
با این حال تحقیقات اخیر در این کشور نشان داد که جایگزینی کتاب‌های الکترونیکی به جای کتاب‌های کاغذی باعث کاهش درک مطلب، حواس‌پرتی بیشتر، کاهش مهارت‌های ابتدایی خواندن و نوشتن دانش‌آموزان و همچنین کاهش مهارت‌های اجتماعی در طی سال‌های اخیر در بین دانش‌آموزان بسیار شایع شده است. در همین خصوص مقامات دولتی اعتراف می‌کنند حذف سریع کتاب‌های درسی اشتباه بود. در حالی که فناوری همچنان بخش حیاتی آموزش مدرن است، آن‌ها معتقدند رویکرد ترکیبی، یعنی ترکیب کتاب‌ها با ابزار‌های دیجیتال، بهتر دانش‌آموزان را برای آینده آماده خواهد کرد.

بازگشت به کتاب
در همین راستا بین سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۵، سوئد ۱۰۴ میلیون یورو هزینه کرده تا مطمئن شود هر دانش‌آموز کتاب درسی چاپی برای هر درس خواهد داشت. این ابتکار شامل موارد زیر می‌شود: تأمین کتاب‌های درسی چاپی برای همه دانش‌آموزان در دروس مختلف.
راه‌اندازی کمپین‌های آگاهی‌بخشی برای کمک به مدارس در انتقال دوباره به استفاده از کتاب‌ها.
برقراری تعادل بین فناوری به طوری که ابزار‌های دیجیتال به جای تسلط بر یادگیری آن را تقویت کنند.

کتب الکترونیکی مکملی برای کتاب‌های کاغذی
مهدی نوید ادهم، کارشناس آموزشی اما معتقد است که جایگزینی مطلق کتاب‌های الکترونیکی به جای کتاب‌های کاغذی به هیچ عنوان منطقی نیست. وی در گفت و گو با «شهروند» می‌گوید: از روزی که بحث فضای مجازی در جوامع باب شد تا امروز، این بحث که کتاب‌ها و مطالب کاغذی بهتر است یا الکترونیک مطرح بوده است. چه دستاورد‌هایی که هر کدام دارند و چه تهدید‌هایی که کتب الکترونیک دارند. در همین راستا از آنجاییکه هر روز دانش‌آموزان بیشتر و بیشتر در فضای مجازی غرق می‌شوند، چرخش به سمت تبدیل کتاب‌های کاغذی به کتب الکترونیک، بخصوص در مدارس، باعث می‌شود تا آن‌ها
 آسیب پذیرشوند.
دبیركل سابق شورای عالی آموزش و پرورش ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر چه بخواهیم و چه نخواهیم، کودکان و نوجوانان و جوانان ما به خاطر گشت و گذار بی‌حساب و کتاب و کنترل نشده در فضای مجازی، دچار فقر یادگیری شده‌اند. یعنی درکشان از مطالب کم عمق و سطحی شده است. چون سرعت انتقال مطالب در فضای مجازی به حدی بالاست که بچه‌ها فقط می‌توانند مطالب را به صورت گذرا بخوانند بدون آنکه درکی از مفهوم آن‌ها داشته باشند. همین مسأله یکی از چالش‌های آموزش امروز ماست که تنها مختص کشور ما هم نیست و همه کشور‌ها با آن دست به گریبان هستند. یعنی دانش‌آموزان به همان دلایلی که گفته شد نمی‌توانند طولانی مدت و عمیق درس بخوانند و یاد بگیرند.
نوید ادهم اضافه می‌کند: در واقع الکترونیکی شدن کتاب‌ها باعث شده تا مقداری از کارکرد و اثرگذاری آن‌ها کاسته شود در حالیکه اگر نسخه‌های الکترونیکی مکمل کتاب‌های کاغذی باشند قطعاً می‌توانند در یادگیری دانش‌آموزان بسیار تأثیر‌گذار باشند.
مشاور پیشین وزیر آموزش و پرورش در ادامه به نقش معلم‌ها در این زمینه اشاره کرده و می‌گوید: در عصر دیجیتال کنونی، از کتاب مهمتر، بحث معلم است. معلمی که تا همین چند وقت قبل از روی کتاب‌های کاغذی و به صورت چهره به چهره به بچه‌ها درس می‌داد حالا به یکباره نمی‌تواند تغییر روش دهد و به آموزش مجازی و تدریس با کتب مجازی روی آورد. تازه اگرهم این کار را بکند، قطعاً کلاس‌های وی، چندان که باید و شاید موفق نخواهند بود. بنابراین معلم‌ها نیز در دنیای کنونی باید ابتدا مسئولیت جدید خود را درک کنند و بپذیرند که باید آن‌ها نیز شیوه‌های آموزش و تدریس خودشان را تغییر دهند تا موفق باشند و دانش‌آموز هم درس آن‌ها را یاد بگیرد.
وی با ذکر اینکه هم اینک نیز مدارس ما اکثرا برپایه محفوظات اداره می‌شوند می‌گوید: حالا شما حساب کنید بخواهیم تمام آموزش‌هایمان را به این سمت و سو سوق دهیم. آنوقت عملاً باید منتظر افت تحصیلی و آموزشی دانش آموزانمان باشیم. بنابراین بهتر است از هر دو روش سنتی و الکترونیکی در کنار هم برای آموزش فرزندان کشورمان استفاده کنیم تا بتوانیم بهترین نتیجه را بگیریم.