حمیدرضا عظیمی روزنامه نگار
زلزله، رخدادی طبیعی است که نه‌تنها در مرز جغرافیایی ما بلکه در مناطق دیگری از زمین هم، «بلا» خوانده می‌شود. این بلا، حادثه غیرمترقبه، رخداد طبیعی یا هر چیز دیگر که نام دارد، هنگام وقوع، ترسی به وجود می‌آورد که بخش زیادی از آن ناخواسته است، به همین دلیل امدادگران و افرادی که اقدامات حین و بعد از وقوع زلزله (یا دیگر انواع حوادث غیرمترقبه) را آموزش می‌دهند در اولین قدم، حفظ خونسردی و به دست‌آوردن ابتکار عمل در صحنه حادثه را از اولویت‌های مدیریت صحنه می‌دانند.
مانورهای آموزشی برای تمرین آموزش‌های فرا گرفته شده درباره زلزله، بخشی از مرحله آمادگی در صحنه حادثه به‌شمار می‌رود. با این حال هر چند صحنه مانورهای آموزشی نمی‌تواند به‌طور دقیق وقایع حین رخدادی مانند زلزله را بازسازی کند اما تجربه نشان داده این اقدامات تا حدودی می‌توانند به آمادگی بیشتر نیروهای امدادی و مردم بیفزایند اما برخی از کشورها هم در جریان حوادث واقعی، تجربیاتی به دست آورده‌اند.
ژاپن ازجمله کشورهایی است که به دلیل زلزله‌خیزی، تجربیات زیادی در زمینه ساخت بناهای مقاوم در برابر زلزله، آموزش امداد و نجات و موضوعات مرتبط با این حادثه طبیعی را در سیاهه خود دارد. با این وجود درباره این کشور و مقاوم بودن آن در برابر زلزله گاهی چنان به اغراق صحبت می‌شود که گمان می‌رود ژاپن در برابر زلزله هیچ آسیبی نخواهد دید اما حوادث سال 2005 و 2011 و حتی قبل از آن نشان داد هر چند این کشور در ردیف کشورهایی است که آمادگی‌های زیادی برای مقابله با زمین‌لرزه به دست آورده است اما باز هم در برابر زلزله، آسیب‌پذیر است.
بارها در خبرها آمده زلزله مثلا 7 ریشتری نه‌تنها آسیبی به ساختمان‌ها، امکانات و زیرساخت‌های ژاپن وارد نکرده است بلکه آسیب‌های جانی آن نیز در حد چند مجروح بوده و تلفات جانی در این کشور در برابر زلزله بسیار پایین بوده و هست. زلزله هانشین یا کوبه در ژاپن اما، پرده از واقعیت دیگری از وقوع این حادثه طبیعی و خسارات تحمیلی حاصل از آن برداشت.
کوبه شهری بندری
ژاپن از نظر جغرافیایی مجموعه‌ای متشکل از تعداد زیادی جزیره کوچک (حدود 6800 جزیره) است و مطابق اطلاعات اطلس جغرافیایی، تنها 340 جزیره آن بیش از یک کیلومتر مربع وسعت دارند. جزایر هوکایدو، هونشو، کیوشو و شیکوکو بخش اعظم خاک ژاپن را تشکیل می‌دهند (حدود 98 درصد) و مابقی مساحت ژاپن متعلق به تعداد زیادی از جزایر کوچک و بسیار کوچک است.
«کوبه» ششمین شهر بزرگ ژاپن و مرکز استان هیوگو است که در 600کیلومتری غرب توکیو قرار دارد و قدمت آن به قرن دهم میلادی بازمی‌گردد. این شهر، مهم‌ترین شهر بندری ژاپن با حدود یک‌میلیون و 500هزار نفر جمعیت است. این شهر در ناحیه کانسای واقع شده و بخشی از منطقه کیهانشین به‌شمار می‌رود.
کوبه یکی از اولین شهرهایی بود که برای تجارت با دنیای غرب احداث شد و تا به حال به‌عنوان شهر درگاهی بین‌المللی شناخته شده است و با این‌که در سال 1995 زلزله بزرگ هانشین این شهر را تخریب کرد، باز هم به‌عنوان چهارمین درگاه کانتینر ژاپن باقی‌ماند اما هیچ‌گاه نتوانست موقعیت قبلی خود را به‌دست آورد.
زلزله بزرگ
زمین‌لرزه کوبه یا زمین‌لرزه بزرگ هانشین، که به تخریب بخش زیادی از این شهر استراتژیک در ژاپن انجامید، بامداد (ساعت5:45 دقیقه) 17 ژانویه 1995 به وقوع پیوست. این زمین‌لرزه با بزرگای 3/7 دهم درجه در مقیاس ریشتر، شهر کوبه را به مدت 20 ثانیه لرزاند. زلزله کوبه یا زلزله بزرگ هانشین، یکی از بدترین رویدادهای طبیعی در ژاپن بود که خسارات شدیدی به بار آورد و باعث خرابی بسیاری از پل‌ها و سازه‌های دیگر شد. (زلزله در آلبوم تجربه - پروفسور موتوهیکو‌هاکانو؛ استاد دانشگاه توکیو)
کانون این زمین‌لرزه در عمق 14کیلومتر آب‌های سواحل شهر کوبه اعلام شد، مسئولان ژاپنی، علت بالا بودن سطح آسیب‌ها و ویرانی‌های شهر کوبه را نوع این زمین‌لرزه می‌دانند که تقریبا در زیر منطقه و به صورت عمودی رخ داده بود. ویرانی شهر کوبه به مردم ژاپن این احساس را داد که با وجود پایان یافتن جنگ جهانی دوم، ژاپن همچنان آسیب‌پذیر است.(همان)
آسیب‌ها
هر حادثه طبیعی، آسیب‌هایی را به جوامع انسانی تحمیل می‌کند؛ طوفان، سیل، رعد و برق و بیش از همه زلزله. آنطور که تجربه نشان داده، بیشترین تلفات و خسارت‌های حاصل از حوادث غیرمترقبه، مربوط به زلزله است. زلزله‌هانشین(کوبه) نیز از این ماجرا مستثنی نبود. درنتیجه این زمین‌لرزه 6هزار و 433نفر کشته (6432 نفر هم گزارش شده است) و بیش از 43هزار نفر (43792 نفر) زخمی شدند. حدود 10درصد از کل تلفات این زلزله به علت آتش‌سوزی تأسیسات شهری پس از وقوع زمین‌لرزه بود. در جریان این زمین‌لرزه، حدود 250هزار دستگاه ساختمان و تأسیسات زیربنایی در استان هیوگو و استان‌های همسایه آن تخریب شد که از خود 300هزار بی‌خانمان و آواره برجای گذاشت. ژاپنی‌ها خسارت وارده به شهر کوبه و مناطق مجاور آن را در مجموع حدود 100میلیارد دلار برآورد کرده‌اند اما میزان خسارات وارده به این شهر، در گزارش‌های مختلف از 100میلیارد تا 150میلیارد دلار ذکر شده است.
دولت ژاپن برای بازسازی شهر کوبه حدود ۱۶میلیارد دلار اختصاص داد اما دولت‌های مرکزی، محلی و بخش خصوصی به‌طور نمونه در طول سال‌های بعد از این زلزله مضاف بر آن، بیش از ۱۲تریلیون ین برای بازسازی شهر کوبه هزینه کردند.
این زلزله با وجود تمامی هزینه‌های مالی و انسانی‌اش، کاستی‌های ساختاری شهری امروزی برای مقاومت در برابر زمین‌لرزه را به خوبی آشکار کرد؛ به همین کارشناسان از این رویداد به‌عنوان یک مدل حقیقی و ارزشمند مطالعاتی در زمینه شناخت زمین‌لرزه و آثار تخریبی آن در جوامع شهری امروزی و صنعتی استفاده کردند. زمین‌لرزه کوبه در شهری روی داد که ساختمان‌ها و زیرساخت‌های آن از حداقل استانداردهای ایمنی برخوردار بود، به همین دلیل مطالعه روی این شهر و بهره‌گیری از نتایج آن برای دیگر شهرها ارزشمند است.
زمین‌لرزه هانشین علاوه‌بر تخریب خط‌های برق، آب، گاز و تلفن شهری، دو شاهراه اصلی شهر کوبه و بخش‌هایی از شبکه راه‌آهن و ترابری زیرزمینی (مترو)، فرودگاه و بندر این شهر را نیز از بین برد. با ازبین رفتن پل‌های بزرگ شهر، ترابری در منطقه زلزله‌زده، فلج و عملیات کمک‌رسانی به‌ویژه در ساعت‌های نخستین پس از زلزله کاملا ناممکن شده بود. بر اثر شکسته شدن خطوط گاز شهری، آتش‌سوزی گسترده‌ای به‌ویژه در سوی غربی کوبه رخ داد و نزدیک به ۷هزار ساختمان به‌طورکلی در آتش سوخت. شکسته شدن لوله‌های آب در شهر کوبه نیز علاوه‌بر ایجاد بی‌آبی، سبب شد که بسیاری از ساختمان‌های شهری که ویران نشده بودند به دلیل نفوذ آب به پی آنها، دچار خسارت شدید شوند.
پس از زمین‌لرزه کوبه، آثار اجتماعی زمین‌لرزه در شهر آشکار شد که از آن جمله می‌توان به افزایش بیکاری، اضطراب، خودکشی، پناه بردن به الکل و دارو و افزایش طلاق اشاره کرد.
دست‌اندرکاران دولت ژاپن پس از زمین‌لرزه کوبه تلاش داشته‌اند تا از تجربه‌های به‌دست آمده به خوبی بهره برند و حساسیت‌ها را نسبت به بروز سرپیچی از قوانین ایمنی به شدت بالا برده‌اند. بر همین اساس است که علاوه‌بر برگزاری مانورهای دوره‌ای و سراسری برای آمادگی دستگاه‌ها و مردم برای مقابله با آسیب‌های زمین‌لرزه، معیارها و استانداردهای ایمنی در ساختمان‌ها و زیرساخت‌های شهری را نیز تقویت کرده‌اند.
به هر روی ژاپن به‌علت قرار گرفتن روی چهار گسل بزرگ یکی از بزرگترین کشورهای زلزله‌خیز در جهان است. آمارها نشان می‌دهد که حدود 10درصد از کل زمین‌لرزه‌های جهان در ژاپن و اطراف آن رخ می‌دهد. برای نمونه در سال 2005میلادی در ژاپن، 140مورد زمین‌لرزه با قدرت بیش از پنج درجه در مقیاس ریشتر و سه مورد زمین‌لرزه با قدرت بیش از هفت درجه در مقیاس ریشتر رخ داده است.
برخی از کارشناسان ژاپنی معتقدند که شهرهای بزرگ ژاپن مانند توکیو، هنوز در برابر زمین‌لرزه‌های بزرگ کاملا ایمن نیستند و باید تلاش وسیع‌تری برای ایمن‌سازی این شهرها به عمل آید. برخی برآوردهای صورت گرفته نشان می‌دهد که در صورت وقوع زمین‌لرزه‌ای شبیه آنچه که در کوبه روی داد، در شهر توکیو اتفاق افتد، در این شهر حداقل 11هزار نفر کشته و حدود یک تریلیون دلار خسارت اقتصادی وارد خواهد آمد.